sprain-lachak

लचक भरणे

लचक भरणे हा प्रकार सर्वांनी अनुभवला असेलच. विशिष्ट हालचाल केल्यामुळे किंवा रात्री झोपेत विशिष्ट हालचालींमुळे लचक भरण्याचे सकाळी लक्षात येते. ही लचक कशी भरते? (How does this sprain occur) नेमके कोणते बदल शरीरात झाल्यामुळे लचक भरते? याबाबत प्रस्तुत लेखात थोडक्यात माहिती सादर करण्यात आली आहे.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

लचक भरणे म्हणजे काय?
मोच / लचक भरणेचे प्रकार
लचकचे सामान्य कारण
लचक भरल्यावर हे उपाय टाळा
लचक भरल्यावर उपाय
लचक भरू नये यासाठी उपाय
निष्कर्ष

लचक भरणे म्हणजे काय? | What is Sprain?

शरीराचा आधार हा मुख्यत्वे तीन घटकांवर अवलंबून असतो. हे घटक म्हणजे हाडे ( Bones), स्नायू आणि लिगामेन्टस्. ( Muscles and ligaments ) सांध्यांचे काम व्यवस्थितपणे चालण्यासाठी या तिघांमध्ये समन्वय आवश्यक असतो. कारण लिगामेन्टस् सांध्यांमध्ये एका हाडाला दुसर्‍या हाडाशी जोडण्याचे काम करतात. कुठल्याही कारणामुळे सांध्याभोवतालच्या लिगामेन्टस्ला झालेली इजा झाल्यास त्याला लचक भरणे असे म्हणतात. लचक भरण्याचे अनेक प्रकार आहेत. त्यामुळे होणारी इजा ही अतिशय छोटी, सौम्य ते एक गंभीर इजा अशा प्रकारची असू शकते.

मोच / लचक भरणेचे प्रकार | Types of sprains

दुखापतीच्या तीव्रतेवर आधारित स्प्रेन्सचे सामान्यत: तीन श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले जाते:

ग्रेड I (सौम्य): सौम्य मोचमध्ये, अस्थिबंधन ताणले जाते परंतु फाटलेले नाही. थोडीशी सूज येऊ शकते आणि सांधे स्थिर वाटू शकतात.
ग्रेड II (मध्यम): मध्यम मोचमध्ये अस्थिबंधन अर्धवट फाटणे समाविष्ट असते. सामान्यतः अधिक लक्षणीय सूज, जखम आणि सांधे वेदनादायक आणि वापरण्यास कठीण असू शकतात. सांधे काहीसे अस्थिर वाटू शकतात.
ग्रेड III (गंभीर): गंभीर मोचमध्ये, अस्थिबंधन पूर्णपणे फाटलेले किंवा फाटलेले असते. यामुळे तीव्र वेदना, सूज येऊ शकते आणि प्रभावित सांधे अत्यंत अस्थिर असू शकतात. सांधे वजन सहन करू शकत नाही किंवा योग्यरित्या हलवू शकत नाही.

लचकचे सामान्य कारण । Common causes of sprains include:

आघात किंवा दुखापत: जेव्हा एखाद्या सांध्याला त्याच्या सामान्य हालचालीच्या पलीकडे ताणले जाते, जसे की पडणे, वळणे किंवा शरीराला धक्का बसतो तेव्हा मोच येते.

क्रीडा उपक्रम: क्रीडापटू, विशेषत: ज्या हालचालींमध्ये अचानक थांबणे, धावणे किंवा दिशा बदलणे आवश्यक असते, त्यांना मोचांचा धोका जास्त असतो.

अपघात: स्लिप होणे किंवा पडणे यासारख्या अपघातांमुळे देखील मोच येऊ शकतात.

लचक भरल्यावर हे उपाय टाळा | Avoid this treatment on sprain-

मोचच्या सामान्य लक्षणांमध्ये सांध्याभोवती वेदना, सूज येणे, जखम, हालचालींवर मर्यादा, सांध्याची अस्थिरता समाविष्ट आहे.. लचक भरल्यावर आपल्याकडे अनेक पारंपारिक उपचार किंवा घरेलू उपचार केले जातात. या उपचारांपैकी काही उपचार बिनकामाचे आणि उलट त्रास आणखी वाढविणारे असू शकतात असे नवीन संशोधनानुसार सिद्ध झाले आहे. लचक भरल्यावर आपल्याकडे लगेच लचक भरलेल्या जागी मसाज करण्याचा उपचार केला जातो. परंतु त्या ठिकाणी मसाज करण्याचा काहीही उपयोग होत नाही. याउलट त्याचा त्रासच होऊ शकतो. कारण मसाज करण्यामुळे दुखावलेल्या भागाचा रक्तपुरवठा वाढतो आणि सांध्यांमध्ये अधिक पाणी साठत जाते. यामुळे पुढे इजा झालेला भाग सभोवतालच्या चांगल्या भागाला चिकटला जाऊ शकतो.
मसाजप्रमाणे गरम पाण्याने शेकल्यावरही विपरित परिणाम होऊ शकतो. आपल्याकडे अशाप्रकारची इजा झाल्यास लगेच गरम पाण्याने किंवा गरम फडक्याने शेकण्याची प्रथा अनेक ठिकांणी दिसून येते. परंतु लचक भरल्यावर अशा प्रकारच्या शेकण्याचा काहीही उपयोग होत नाही. तसेच त्या भागाला जर उपचार म्हणून व्यायाम देत असाल तर ते पूर्णपणे चुकीचे ठरेल. याशिवाय लचक भरलेल्या जागी तेलाने किंवा क्रीमने चोळणेही चुकीचेच ठरते. यामुळे मसाज केल्याप्रमाणे क्रिया होते आणि त्याचा वर सांगितल्याप्रमाणे वाईटच परिणाम होतो.

लचक भरल्यावर उपाय | Treatment on sprain-

आराम -

खरे तर लचक भरल्यावर सर्वात प्रथम उपचार म्हणजे दुखावलेल्या भागाला पूर्ण विश्रांती देणे हा होय. तसेच वेदना आणि सूज ( Pain and swelling ) कमी होईपर्यंत या भागाला आराम आणि आधार दिला पाहिजे. याशिवाय दुखापत झालेल्या भागावर वजन टाकणे टाळा. तुमच्या शरीराच्या जखमी भागाला पुरेशी विश्रांती द्या. तसेच आणखी नुकसान टाळण्यासाठी प्रभावित भागावर किंवा सांध्यावर भार टाकणे टाळा.

आइस पॅक-

काहीतरी घरगुती उपाय करायचाच असल्यास अशा वेळी गरम पाण्याने शेकण्यापेक्षा बर्फ लावल्यास अधिक फायदेशीर ठरते. दुखापत झालेल्या ठिकाणी बर्फ लावल्याने ( आइस पॅक) सूज आणि वेदना कमी होण्यास मदत होते. थंड पॅक वापरा किंवा पातळ कापडात बर्फ गुंडाळा आणि सुरुवातीच्या 48 तासांमध्ये दर 2-3 तासांनी 15-20 मिनिटे लावा.

कॉम्प्रेशन-

पायात लचक भरल्यावर तेथे बॅंडेज बांधावे. लचक भरल्यावर वापरता येतील असे विशिष्ट बॅंडेज मेडिकल स्टोअर्समध्ये उपलब्ध आहेत. तसेच गुडघ्याला किंवा टाचेच्या ठिकाणी लचक भरलेली असल्यास त्यासाठी रेडीमेड बॅंडेज उपलब्ध असतात. दुखापत झालेल्या भागाला कम्प्रेशन पट्टीने (कम्प्रेशन बँडेज) गुंडाळल्याने सूज नियंत्रित होण्यास मदत होते. रक्त प्रवाह प्रतिबंधित होऊ नये म्हणून पट्टी चिकट आहे परंतु खूप घट्ट नाही याची खात्री करावी.

दुखापतग्रस्त भाग करा उंच-

मोच आलेली जागा उंचावल्याने सूज कमी होण्यास मदत होते. उदाहरणार्थ, घोट्याला मोच आल्यास, पाय हृदयाच्या पातळीपेक्षा उंच ठेवावा.

ओव्हर-द-काउंटर वेदना कमी करणारे औषध-

आयबुप्रोफेन सारख्या नॉन-प्रिस्क्रिप्शन वेदनाशामक औषधे वेदना व्यवस्थापित करण्यात आणि जळजळ कमी करण्यात मदत करू शकतात. मात्र शिफारस केलेल्या डोस सूचनांचे पालन महत्त्वाचे आहे. त्याशिवाय लचक भरलेल्या ठिकाणी वेदनाशमक मलम किंबा क्रिम किंवा स्प्रे आपण वापरू शकतात.

हीट पॅक टाळा-

स्नायू दुखण्यासाठी उष्णता आरामदायी असू शकते, परंतु सामान्यत: मोचच्या पहिल्या 48 तासांमध्ये याची शिफारस केली जात नाही कारण त्यामुळे सूज वाढू शकते.

डॉक्टरांना भेटा-

घरी उपचार करूनही वेदना कायम राहिल्यास, डॉक्टरांना भेटणे महत्त्वाचे आहे. ते योग्य उपचारांची शिफारस करू शकतात.

सहाय्यक उपकरणे वापरा-

काही प्रकरणांमध्ये, आधार देण्यासाठी आणि पुढील इजा टाळण्यासाठी ब्रेसेस, स्प्लिंट किंवा क्रॅच वापरणे आवश्यक असू शकते.

हळूहळू गतिविधीकडे परत जा-

प्रारंभिक तीव्र टप्पा पार झाल्यानंतर, प्रभावित भागात हळूहळू क्रियाकलाप पुन्हा सुरू करा. तुमच्या आरोग्य सेवा प्रदात्याने शिफारस केलेल्या कोणत्याही पुनर्वसन किंवा व्यायाम कार्यक्रमाचे अनुसरण करा.

टीप- लचक भरल्यानंतर संबंधित भागाला मुंग्या येत असतील आणि त्या अवयवाची ताकद कमी झाली असे वाटत असेल तर अशा स्थितीत त्वरीत डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.

लचक भरू नये यासाठी उपाय | Solutions to prevent flexing -

मोचांचा धोका पूर्णपणे काढून टाकणे शक्य नसले तरी, असे अनेक उपाय आणि उपाय आहेत जे मोच येण्याची शक्यता कमी करण्यात मदत करू शकतात. येथे काही प्रतिबंधात्मक धोरणे आहेत:

वॉर्म-अप आणि स्ट्रेचिंग: विशिष्ट शारीरिक हालचाली किंवा व्यायाम करण्यापूर्वी नेहमी वॉर्म-अप करा. रक्त प्रवाह आणि लवचिकता वाढवण्यासाठी डायनॅमिक स्ट्रेच करा, जे अधिक तीव्र हालचालींसाठी स्नायू आणि सांधे यांना तयार करण्यात मदत करतात.
सांध्यांची ताकद वाढवा (Strength Training) : सांध्यांना उत्तम आधार आणि स्थिरता प्रदान करण्यासाठी सांध्याभोवतीच्या स्नायूंमध्ये ताकद निर्माण करा.हात, पाय आणि इतर संबंधित स्नायू गटांसाठी व्यायाम करण्यावर लक्ष केंद्रित करा.
योग्य पादत्राणे: वेगवेगळ्या कामांसाठी योग्य पादत्राणे घाला. चांगले आधार, कुशन आणि ट्रॅक्शन प्रदान करणारे शूज निवडा.
संतुलन आणि स्थिरता व्यायाम: तुमच्या फिटनेस रुटीनमध्ये संतुलन आणि स्थिरता व्यायाम समाविष्ट करा. यामध्ये तुमच्या संतुलनास आव्हान देणारे व्यायाम समाविष्ट असू शकतात, जसे की सिंगल-लेग स्टँड किंवा स्टॅबिलिटी बॉल व्यायाम.
आजूबाजूची जागा तपास : विशेषत: अपरिचित किंवा असमान प्रदेशात, आपल्या सभोवतालची काळजी घ्या. अडथळे, खड्डे किंवा निसरड्या पृष्ठभागावर लक्ष ठेवा ज्यामुळे पडण्याचा धोका वाढू शकतो.
हायड्रेटेड राहा: योग्य हायड्रेशन स्नायूंचे कार्य राखण्यास मदत करते आणि थकवा येण्याचा धोका कमी करू शकते, ज्यामुळे अपघात आणि जखम होऊ शकतात.
विश्रांती आणि रिकव्हरी: ओव्हरट्रेनिंगमुळे थकवा येऊ शकतो आणि जखम होण्याची शक्यता वाढते. म्हणून तीव्र हालचालींमध्ये विश्रांती आणि रिकव्हरी साठी पुरेसा वेळ द्या.
संरक्षणात्मक उपकरणे वापरा: काही खेळांमध्ये किंवा उच्च-जोखीम असलेल्या खेळांमध्ये दुखापतीचा धोका कमी करण्यासाठी हेल्मेट, गुडघा पॅड किंवा घोट्याच्या ब्रेसेससारख्या योग्य संरक्षणात्मक गियरचा वापर करा.
लवचिकता राखणे: योग किंवा स्ट्रेचिंग व्यायाम यासारख्या लवचिकतेला प्रोत्साहन देणारे व्योम नियमितपणे करा.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

लचक भरण्याचे अनेक प्रकार आपोआप काही वेळाने बरे होतात. मात्र लचक भरण्याचा प्रकार हा तीव्र स्वरूपाचा असल्यास आणि त्यामुळे तुमच्या सामान्य हालचालींवर बर्‍यापैकी मर्यादा येत असल्यास अशावेळी डॉक्टरांचा सल्ला घ्यायला हवा. तसेच काही व्यक्तींमध्ये लचक भरण्याचा त्रास वारंवार होत असतो, यावर सुद्धा उपाय डॉक्टरांच्या सल्ल्याने करावे.

माहिती संकलन-
- योगेश रमाकांत भोलाणे
Read more about author