कासवाचे आयुष्य | The life of a turtle

underwater-sea-turtle-life

कासवाचे आयुष्य

कासवाबद्दल वैज्ञानक माहिती सर्वांना सविस्तरपणे माहिती नसली तरी एक बाब मात्र सर्वश्रूत आहे, ती म्हणजे कासवाचे आयुष्य. दिर्घायुषीपणामुळे कासवाचे आयुष्य नेहमीच मानवाच्या दृष्टीने संधोधनाचा विषय ठरले आहे. कासवाचे आयुष्य जास्त असण्यामागे नेमकी वैज्ञानिक कारणे कोणती? त्याचे अन्न की त्याची शरीर रचना? यावर प्रस्तुत लेखात प्रकाश टाकण्यात आला आहे.

कासवाचे ढोबळ स्वरूपात दोन प्रकार पडतात टर्टल आणि टॉरटॉईज. टर्टल फक्त पाण्यातच राहतो तर टॉरटॉईज जमीनवरही राहू शकतो. खरे तर डायनोसरच्या आधीपासून कासव पृथ्वीतलावर आढळतात. काही कासव २०० किलोग्रॅम वजनाची तर काही १ मी. पर्यंत लांब असतात. प्रकार कुठलाही असला तरी कासवांची एक बाब मात्र कायम आहे, ती म्हणजे त्यांचे आयुष्य. कासव साधारणत: १२० ते २०० वर्षे जगल्याची उदाहरणे आहेत. त्याच्या या दिर्घायुषीपणामुळे कासवाचे आयुष्य नेहमीच मानवाच्या दृष्टीने संधोधनाचा विषय ठरले आहे.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे 

• कासवाची शरीररचना
• कासवाचें आयुष्य जास्त का?
• अवयवांची होणारी सातत्याने वाढ
• जगण्यासाठी उर्जा व्यवस्थापन
• ऑक्सीजनचा शरीरात प्रवेश
• शीतनिष्क्रियता आणि ग्रीष्मनिष्क्रियता
• चयापचय दर
• कवच संरक्षण
• पर्यावरणाशी जुळवून घेणे
• वर्तणुकीशी जुळवून घेणे
• आहार आणि आहाराच्या सवयी 
•  पुनरुत्पादक रणनीती
• निष्कर्ष 

कासवाची शरीररचना | The anatomy of the turtle

कासवाच्या शरीराचे शीर्ष, मान, धड आणि शेपूट असे चार भाग पडतात. पाय चार असून ते धडाला जोडलेले असतात. भूचर कासवाची बोटे वेगवेगळी किंवा जुळलेली असतात आणि त्यावर नखे असतात. गोड्या पाण्यातील कासवांच्या पायांची बोटे पातळ त्वचेने जोडलेली असतात.सागरी कासवांच्या पायांचे वल्ह्यासारख्या अवयवात रूपांतर झालेले असते. धड संरक्षण कवचाने झाकलेले असते. सागरी कासवे सर्वभक्षक असतात. सागरी पाण्यातील कासवे पाणवनस्पती, गोगलगायी, शिंपले, झिंगे, खेकडे, जेलीफिश व मासे इत्यादींवर उपजीविका करतात. भूचर कासवे प्रामुख्याने शाकाहार करीत असली, तरी त्यांच्या अन्नात बारीकसारीक प्राणीही असतात. मुखातील धारदार शृंगी पट्टांचा उपयोग अन्नाचे बारीक तुकडे करण्याकरिता होतो. सागरी कासवाची मादी एका वेळेस सु. ५०० अंडी घालते, तर भूचर कासवाची मादी फक्त ४-५ अंडी घालते. साधारणपणे २-३ महिन्यांत अंड्यांतून पिले बाहेर पडतात.

कासवाचें आयुष्य जास्त का? | Why do turtles live longer?

इतर प्राण्यांच्या तुलनेत कासव त्यांच्या दीर्घायुष्यासाठी ओळखले जातात. कासवांच्या प्रभावी दीर्घायुष्यासाठी खालील अनेक घटक योगदान देतात.

कासवाच्या थंड रक्ताचा स्वभाव । Cold Blooded Nature of Tortoise

कासव थंड रक्ताचे म्हणजेच एक्टोथर्मिक असतात, त्यांच्या शरीराचे तापमान बाह्य वातावरणाने प्रभावित होते. हे वैशिष्ट्य त्यांना ऊर्जा वाचवण्यास आणि परिवर्तनशील तापमान असलेल्या वातावरणात भरभराट करण्यास अनुमती देते.

अवयवांची होणारी सातत्याने वाढ | Continuous growth of organs

कासवांंच्या जगण्याची ही बाब सामान्यत: इतर जीवांशी मिळती जुळती असली तरी इतर जीवांच्या तुलनेत कासवाचें आयुष्य जास्त असल्यामागे वैज्ञानिकांनी काही कारणे शोधली आहेत. वयानुसार म्हणजे वय जसेजसे वाढते तसे इतर पक्षी, प्राणी आणि माणसांमध्ये अवयव अशक्त होतात, मात्र कासांवामध्ये तसे होत नाही. कासवांमध्ये वाढत्या वयानुसार त्यांचे अवयव वाढतच राहतात मात्र या वाढीचा वेग तुलनेत फार कमी असतो.

जगण्यासाठी उर्जा व्यवस्थापन | Energy management for survival

विशेष म्हणजे कासवांच्या शरीराला जगण्यासाठी जास्त उर्जा लागत नाही. अत्यंत कमी उर्जेतही कासव साधारण जीवन जगू शकतो आणि अन्न आणि पाण्याविनाही बराच काळ जीवंत राहू शकतो.

ऑक्सीजनचा शरीरात प्रवेश | Intake of oxygen

तसेच कासवांचे श्‍वसन फुफ्फुसे, तोंडाची पोकळी आणि त्यांच्या शरीरातील विशिष्ट अशा दोन पिशव्यांद्वारे होते. फुफ्फुसे हवेतील ऑक्सिजन तर तोंडाची पोकळी व पिशव्या पाण्यातील ऑक्सिजन घेतात आणि कार्बन डाय-ऑक्साइड बाहेर सोडतात. त्यामुळे इतर जीवांच्या तुलनेत जास्तीजास्त ऑक्सीजन त्यांच्या शरीरात प्रवेश करत असतो, त्यामुळे त्यांच्या शरीरातील अनेक कार्य या अधिकच्या ऑक्सीजनमुळे सहजपार पडतात आणि खाद्यावाटे त्यांना फार कमी प्रमाणात उर्जा लागते.

शीतनिष्क्रियता आणि ग्रीष्मनिष्क्रियता | Cold inactivity and summer inactivity

तसेच काही कासवे हिवाळ्यात शीतनिष्क्रियतेच्या आणि उन्हाळ्यात ग्रीष्मनिष्क्रियतेच्या अवस्थेचा अवलंब करतात, हा गुणधर्मही त्यांचे आयुष्य वाढवितो. चिनी लोकांच्या मतानुसार कासवाच्या पोटात आणि कवचात जेली सारखा पदार्थ निर्माण होत असतो, हा पदार्थ कासवाच्या सर्व अवयवांना विशिष्ट अशी उर्जा पुरवितो, त्यामुळे कासवाचे अवयव वयानुसार दुर्बल होत नाहीत. निष्क्रिय कालावधी दरम्यान ही चयापचय मंदगती ऊर्जा वाचवण्यास मदत करते आणि दीर्घ आयुष्यासाठी योगदान देऊ शकते.

कासवाचा मंद वाढीचा दर । Slow growth rate of turtle

इतर प्राण्यांच्या तुलनेत कासवांचा सामान्यतः वाढीचा वेग कमी असतो. ही मंद वाढ दीर्घायुष्यासाठी फायदेशीर ठरू शकते, कारण ती त्यांना आयुष्याच्या पुढील  कालावधीत लैंगिक परिपक्वता गाठू देते.

कासवाचा चयापचय दर | Metabolic Rate of Tortoise

कासवाचे शरीर मंद गतीने कार्य करते कारण कासवांचा सामान्यत: चयापचय दर मंद असतो. मंद चयापचय दीर्घ आयुष्यासाठी महत्त्वाचे ठरते कारण यामुळे शरीराच्या ऊती आणि अवयवांची झीज कमी होते.

कासवाचे शेल संरक्षण  | Tortoise Shell Protection:

कासवाचे संरक्षण करणारे कवच त्याच्या शत्रूंपासून संरक्षण देते. कासवाचे  कवच भक्षकांपासून टिकाऊ ढाल म्हणून काम करते. शरीराच्यावर कवच असलेली शारीरिक संरक्षण यंत्रणा त्यांच्या जगण्यात योगदान देते आणि शिकारीशी संबंधित जोखीम कमी करते.  हे संरक्षण कवच शिकारीमुळे अकाली मृत्यूची शक्यता खुपच कमी करते.

पर्यावरणाशी जुळवून घेणे | Adaptation to Environment:

कासवाचा आणखी एक महत्त्वाचा गुणधर्म म्हणजे विविध वातावरणाशी जुळवून घेणे. त्यामुळेच कासवे जलीय आणि स्थलीय दोन्ही अधिवासांमध्ये टिकून राहू शकतात. हीच वेगवेगळ्या परिस्थितींशी जुळवून घेण्याची त्यांची क्षमता त्यांच्या दीर्घायुष्यात योगदान देते.

वर्तणुकीशी जुळवून घेणे | Behavioral Adaptations:

कासव अनेकदा सावध आणि मंद हालचाली दाखवतात. या वर्तनामुळे अपघात, जखम किंवा भक्षकांशी सामना होण्याचा धोका कमी होतो. त्यांचे पुराणमतवादी वर्तन दीर्घायुष्यासाठी योगदान देऊ शकते.

आहार आणि आहाराच्या सवयी | Diet and Eating Habits:

कासवांच्या प्रजातींचा वैविध्यपूर्ण आहार असतो. काही शाकाहारी आहेत, तर काही सर्वभक्षक किंवा मांसाहारी आहेत. त्यांचे वैविध्यपूर्ण आहार आणि पोषक तत्वांचा कार्यक्षम वापर संपूर्ण आरोग्य आणि दीर्घायुष्यासाठी योगदान देते.

कासवाचे दीर्घ पुनरुत्पादक आयुर्मान । Long Reproductive Lifespan of Tortoise

कासवांना सामान्यतः दीर्घ प्रजननक्षम आयुष्य असते. ते त्यांच्या नंतरच्या वर्षांत चांगले पुनरुत्पादन करणे सुरू ठेवू शकतात. बर्‍याच प्रजातींचा प्रजनन दर तुलनेने कमी असतो आणि ते त्यांच्या संततीच्या काळजीमध्ये गुंतवणूक करतात. कासव पुनरुत्पादनात बराच वेळ आणि ऊर्जा खर्च करतात. ही पुनरुत्पादक रणनीती दीर्घ आयुष्यासाठी योगदान देते.

कासवाची निवासस्थान स्थिरता । Turtle Habitat Stability

कासव अनेकदा गोड्या पाण्याचे तलाव, तलाव आणि महासागर यासारख्या स्थिर अधिवासाशी संबंधित असतात. स्थिर वातावरण एक सुसंगत आणि विश्वासार्ह अन्न पुरवठा प्रदान करते, अन्न आणि सुरक्षा संसाधने शोधण्याशी संबंधित आव्हाने कमी करते.

प्रौढ म्हणून कमी शिकार दर । Lower predation rates as adults

लहान पिल्लांचे सुरक्षा कवच पुरेसे विकसित झालेले नसतांना कासवांच्या पिल्लांना उच्च शिकारीचा सामना करावा लागतो, तर संरक्षणात्मक कवच असलेले  प्रौढ कासव, विशेषत: शिकारीला कमी बळी पडतात. ही कमी शिकारीची शक्यता वृद्धापकाळापर्यंत पोहोचण्याच्या त्यांच्या क्षमतेत योगदान देते. 

निष्कर्ष ( Conclusion)-

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की कासवांच्या अनेक प्रजातींचे आयुष्य दीर्घकाळ असते, जसे की गॅलापागोस कासवा 100 वर्षांपेक्षा जास्त काळ जगू शकतात, तर इतरांचे आयुष्य कमी-अधिक असू शकते. म्हणजेच काही कासवे अनेक दशके जगू शकतात, तर काही कासवांचे वय शतकापेक्षा जास्त असू शकते. शारीरिक, वर्तणूक आणि पर्यावरणीय अनुकूलतेच्या संयोजनाने कासवांना लाखो वर्षांपासून यशस्वीपणे वाचवले आहे.तसेच निवासस्थानाचा नाश, प्रदूषण आणि हवामान बदल यासारख्या घटकांमुळे कासवांच्या लोकसंख्येला धोका आणि त्यांच्या दीर्घायुष्यावर परिणाम होत असतांना दिसत आहे. 

माहिती संकलन-
- योगेश रमाकांत भोलाणे

Read more about author

----------------------------------------------------

Image source= 1) underwater-sea-turtle-turtle-sea-life-38452 Photo by Dominique Nelson-Esch from Pexels