मासे झोपतात का? | Do fish sleep?

Fish-sleep

मासे झोपतात का?

मासे सर्वांना माहीत आहेच. आहारात असो वा फीश पॉण्ड मध्ये, त्यांचा आस्वाद प्रत्येकाने घेतला आहेच. दिवस-रात्र पाण्यात किंवा आपल्या घरातील फीश पॉण्डमध्ये हालचाल करणारे हे मासे झोपतात का, असा प्रश्न अनेकांना पडतो. तर त्याचे उत्तर आहे, हो! होय, मासे झोपतात, मासे खरेच झोपतात. मात्र आपण जसे झोपतो, ज्या पद्धतीने आणि ज्या कालावधीसाठी झोपतो तसे मासे झोपत नाहीत. कारण त्यांच्या डोळ्यांवर पापण्या नसतात, म्हणून मासे डोळे उघडे ठेऊन झोपतात.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे 

• मासे असे झोपतात
• गोल्डफीश
• कोरल रीफ
• पॅरटफीश
• निष्कर्ष

मासे असे झोपतात | Fish sleep like this

मासे झोपतात, परंतु त्यांची झोपेची पद्धत आणि वागणूक सस्तन प्राण्यांपेक्षा खूप वेगळी असते. माशांना पापण्या नसतात आणि जेव्हा ते झोपतात तेव्हा त्यांचे डोळे बंद होत नाहीत. मग मासे कसे झोपतात हा प्रश्न पडतो. ते कसे झोपतात हे ओळखण्यासाठी त्यांची हालचाल आणि वागणूक बघणे महत्त्वाचे ठरते. 

मानव ज्या प्रमाणे ठराविक वेळेला झोप घेतात, मासे मात्र तसे करत नाहीत. काही मासे रात्री तर काही दिवसा झोप घेतात. काही मासे विशिष्ट कालावधी नंतर दिवसातून अनेकवेळा काही क्षण झोप घेतात. झोपेच्या कालावधीत त्यांचे कार्य कमी होते आणि चयापचय क्रियेचाही वेग मंदावतो. झोप झाल्यावर ते आपल्यासारखेच ताजे तवाने होऊन पुन्हा नेहमीच्या क्रियेला लागतात. काही मासे कुठेही झोप घेतात तर काही मासे समुद्रातील तळाशी, विशिष्ट खडकांच्या कोपऱ्यामध्ये झोप घेतात, तर काही मासे वाळूमध्ये बोगदा करून त्यात स्थिरावतात. साधारणत: अनेक मासे मात्र पाण्यात तरंगत असतांनाच झोप घेत असतात आणि झोपतांना मासे त्यांची स्थिती कायम ठेवतात.

मासे वेगवेगळ्या प्रकारे झोपतात आणि त्यांच्या झोपण्याच्या पद्धती वेगवेगळ्या प्रजातींमध्ये बदलू शकतात. सस्तन प्राणी आणि पक्ष्यांप्रमाणे, बहुतेक माशांना पापण्या नसतात, म्हणून त्यांची झोप डोळे बंद करून दर्शविली जात नाही.. माशांना पापण्या नसतात, त्यामुळे ते डोळे बंद करू शकत नाहीत आणि त्यांच्या झोपेचे वर्णन सस्तन प्राणी आणि पक्ष्यांमध्ये पाहिल्याप्रमाणे खऱ्या झोपेऐवजी विश्रांतीची स्थिती म्हणून केले जाते. मासे झोपल्यावर त्यांच्या कल्ल्यांची (पंख) हालचाल मंदावत असली तरी काही अंशी मात्र कायम असते. या किमान हालचालींमुळे मासे झोपल्यावर आहे ती जागा कायम ठेवू शकतात. हालचाल करीत असलेल्या कल्ल्यांमुळे त्यांच्या शरीरातून पाण्याचा प्रवाह वाहत राहतो, त्या पाण्यातून त्यांना होणार ऑक्सीजनचा आवश्यक लागणारा पुरवठा कायम होत राहतो. खालील बाबींवरून मासे झोपलेले आहेत याचा अंदाज बांधता येतो. 

माशांचे घिरट्या घालणे किंवा वाहणे | Hovering or drifting of fish

काही मासे झोपेत असताना पाण्यात घिरट्या घालू शकतात किंवा प्रवाहाने थोडे अंतर जाऊ शकतात. मात्र असे करतांना ते जागरुकही असतात. 

माशांनी तळाशी विश्रांती घेणे | Fish resting on the bottom 

तळाशी राहणारे मासे विश्रांतीसाठी तळाशी एखादे  आश्रयस्थान शोधू शकतात. ते झोपेच्या वेळी स्वतःला आधार देण्यासाठी खडक, वनस्पती किंवा तेथील एखादा मजबीत आधार शोधतात.  

माशांनी निवारा शोधणे | Finding shelter by fish 

अनेक मासे, जसे की निशाचर प्रजाती किंवा भक्षकांना असुरक्षित असलेले मासे, झोपेच्या वेळी गुहा, खड्डे किंवा वनस्पतींमध्ये आश्रय घेतात. हे त्यांना संभाव्य धोक्यांपासून संरक्षण देतात. 

माशांची कमी झालेली हालचाल : Reduced movement of fish

मासे झोपेच्या दरम्यान हालचालीची पातळी कमी करतात. यामध्ये मंद हालचाली, बाह्य उत्तेजनांना प्रतिसाद कमी होणे यांचा समावेश असू शकतो. 

माशांचा बदललेला रंग | Changed colour of fish 

झोपेच्या वेळी काही माशांचा रंग बदलतो. जसे की, काही मासे फिकट होऊ शकतात किंवा त्यांच्या शरीराच्या रंगाची तीव्रता कमी करतात. रंगद्रव्य पेशी शिथिल झाल्यामुळे रंगातील हा बदल घडून येतो. झोपेत शत्रू माशांनी हल्ला करू नये किंवा आपला रंग फिकट झाल्यामुळे आपण शत्रू माशांच्या नजरेत सहज सहजी पडणार नाही, या कारणांमुळॆ मासे झोप घेतांना किंवा विश्रांती घेतांना आपला रंग फिकट करत असावेत. 

माशांचा बदललेला श्वासोच्छवासाचा दर । Altered respiration rate of fish:

झोपेच्या वेळी माशांच्या श्वासोच्छवासाच्या गतीमध्ये बदल करतात. काही मासे, विशेषत:गोलाकार चाकासारखे अवयव असलेले (जसे की बेट्टास) , पृष्ठभागावरून हवा श्वास घेण्याची क्षमता दाखवितात.  झोपेच्या दरम्यान ते अधिक वेळा पृष्ठभागावर येऊ शकतात.

युनिहेमिस्फेरिक स्लो-वेव्ह स्लीप (USWS): 

काही मासे युनिहेमिस्फेरिक स्लो-वेव्ह स्लीपचे प्रदर्शन करतात. या स्थितीत मेंदूचा एक भाग झोपतो तर दुसरा सक्रिय राहतो. त्यामुळे विश्रांती दरम्यान म्हणजेच त्यांच्या झोपेच्या दरम्यान देखील जागरूकता पातळी माशांना राखता येते. 

दिवसा झोपणारे विरुद्ध रात्रीचे झोपणारे मासे | Day sleepers vs. nocturnal fish

दिवसा सक्रिय असणारे मासे  रात्री झोपू शकतात, तर निशाचर मासे रात्री अधिक सक्रिय असतात आणि दिवसा झोपतात.   पण सर्वच माशांच्या बाबतीत ही तऱ्हा लहू होत नाही. 

माशांच्या झोपेची परिवर्तनशीलता | Variability of Fish Sleep

माशांच्या वेगवेगळ्या प्रजातींमध्ये झोपेची पद्धत अर्थातच वेगवेगळी असते.  काही मासे कमी कालावधीसाठी विश्रांती घेऊ शकतात, तर काहींना विश्रांतीचा कालावधी जास्त असतो. माशांचे वातावरण, खाण्याच्या सवयी  आणि भक्षक यासारखे घटक झोपण्याच्या पद्धतींवर परिणाम करतात.

गोल्डफीश माशांची झोपण्याची पद्धत  | Sleeping pattern of goldfish

 गोल्डफीश सर्वांना ठाऊक आहेच. घरांमध्ये फिशपॉण्ड ठेवल्यावर अनेकांची पसंती गोल्डफिशलाच असते.. गोल्डफिश मासे विश्रांतीच्या काळात असे काही वर्तन प्रदर्शित करतात जे त्यांच्या सक्रिय स्थितीपेक्षा भिन्न असते. गोल्डफिश मासे कसे झोपतात याबद्दल येथे काही महत्त्वाचे मुद्दे :

गोल्डफिश मासे विश्रांतीच्या काळात क्रियाकलाप कमी करतात. यामध्ये हळू पोहणे, जागेवर घिरट्या घालणे किंवा सुरक्षित ठिकाणी आश्रयस्थान शोधणे यांचा समावेश असू शकतो. तसेच जेव्हा सोनेरी मासे विश्रांती घेतात तेव्हा त्यांचा चयापचय दर (metabolic activity)  कमी होतो. मध्यरात्री आपण गोल्डफिशला न्याहाळल्यास हा मासा तळाशी स्थिर झालेला दिसेल. त्याच्या सर्व हालचाली बंद दिसतात आणि नीट न्याहाळल्यास त्याचे कल्ले काही प्रमाणात हालचाल करतांना दिसतात. एरव्ही खाद्य टाकल्यास लगेच तोंडात पकडणारा मासा या स्थितीत खाद्याला खूप उशिरा प्रतिसाद देतांना आढळेल.

याशिवाय काही सोनेरी मासे त्यांच्या विश्रांतीच्या काळात रंग बदलतात. गोल्डफिश माशांचा रंग अधिक कमी किंवा फिकट होऊ शकतात. हा बदल पिगमेंटेड पेशींच्या शिथिलतेमुले होतो. तसेच गोल्डफिश त्यांच्या विश्रांतीच्या काळात बाह्य उत्तेजनांना प्रतिसाद कमी देतात.  इतर अनेक माशांच्या प्रजातींप्रमाणे गोल्डफिशवरही दिवस-रात्र चक्राचा प्रभाव दिसतो. ते दिवसाच्या प्रकाशाच्या वेळी अधिक सक्रिय असू शकतात आणि रात्रीच्या वेळी शांत वर्तन दर्शवू शकतात.

कोरल रीफ मासे असे झोपतात  | Coral reef fish sleep like this

कोरल रीफ मासे त्यांच्या विश्रांती किंवा झोपेच्या कालावधीत क्रियाकलाप म्हणजेच हालचाल कमी करतात. या कमी झालेल्या क्रियाकलापांमध्ये हळू पोहणे, जागेवर घिरट्या घालणे किंवा आश्रयस्थान शोधणे यांचा समावेश असतो. याशिवाय काही कोरल रीफ मासे झोपेच्या वेळी रंगात बदल करतात. कोरल रीफ मासे विश्रांतीच्या अवस्थेत असताना, ते बाह्य उत्तेजनांना कमी प्रतिसाद देतात. ते त्यांच्या वातावरणातील हालचाल किंवा गडबडींवर तितक्या लवकर प्रतिक्रिया देऊ शकत नाहीत. कोरल रीफ मासे रात्री झोपण्याच्या वेळी खडकांच्या कोपऱ्यामध्ये अशाप्रकारे विसवतात की शत्रु माश्यांकडून त्यांची शिकार होणार नाही. काही कोरल रीफ मासे निशाचर (Nocturnal Behavior) असतात, म्हणजे ते रात्री जास्त सक्रिय असतात. 

तसेच इकडे तिकडे भरपूर फिरणारे आणि भरपूर हालचाली दाखविणारे मासे जेव्हा जेव्हा खडकांमध्ये आणि समुद्राच्या तळाशी असलेली दगडांच्या बोगद्यांमध्ये विसावतात, तेव्हा त्या माशांना विश्रांतीची गरज आहे असे समजले जाते आणि त्यांच्या हालचाली जेव्हा बऱ्याच अंशी मंदावतात तेव्हा ते मासे झोपलेले आहेत असे समजले जाते. 

पॅरटफीश मासे असे झोपतात  | Parrotfish fish sleep like this

पॅरटफिश माशांना इतर प्रजातींप्रमाणे पापण्या नसतात आणि सस्तन प्राण्यांप्रमाणे ते झोपेचे वर्तन प्रदर्शित करत नाहीत. म्हणून पॅरटफिश मासे अशा प्रकारे झोपतात की ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या सभोवतालच्या हालचालींवर लक्ष ठेवता येते आणि कोणत्याही धोक्यांना त्वरीत प्रतिसाद देता येतो. पॅरटफिश मासे झोपण्याबाबत खालील प्रकारे वर्तन प्रदर्शित करतात.  

पॅरटफिशमध्ये विश्रांतीच्या कालावधीत रंग बदलतात. पॅरटफिशचे रंग निस्तेज किंवा रंगहीन होऊ शकतात जेव्हा ते अधिक शांत स्थितीत असतात. रंगातील हा बदल त्यांची कमी झालेली क्रियाकलाप दाखवितो. यावरून ते विश्रांती आणि  झोप घेत असल्याचे मानले जाते.

पॅरटफिश माशांच्या काही प्रजाती "श्लेष्मल कोकूनमध्ये झोपणे"  ("sleeping in a mucous cocoon") म्हणून ओळखले जाणारे एक अद्वितीय वर्तन प्रदर्शित करतात. झोपायला जाण्यापूर्वी, पोपट मासे एक श्लेष्मल पदार्थ स्राव (mucous substance) करतात जो त्यांना संरक्षणात्मक कोकूनमध्ये सुरक्षा देतो. हा कोकून परजीवी आणि भक्षक यांच्यापासून संरक्षण देतो. 

निष्कर्ष ( Conclusion)-

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की "झोप" हा शब्द  आपल्या झोपेप्रमाणे माशांच्या झोपेच्या बाबतीत थेट वापरला जात नाही.  मासे झोपणे म्हणजे त्यांचा क्रियाकलाप आणि प्रतिसाद कमी होणे आणि याच प्रकारच्या इतर वर्तनांसाठी वापरला जातो. मात्र वास्तविक झोपेची प्रणाली आणि झोपेची पद्धत  वेगवेगळ्या प्रजातींमध्ये मोठ्या प्रमाणात बदललेली असते.  तसेच काही मासे, शार्कच्या विशिष्ट प्रजातींप्रमाणे, झोपेशी संबंधित अतिशय वेगळे असे वर्तन प्रदर्शित करतात. म्हणूनच माशांचे झोपणे खरे तर हा संशोधनाचा विषय आहे. प्रत्येक माशाची झोपण्याची तऱ्हा वेगळी असते. वेगवेगळ्या प्रजाती कशा झोपतात याबद्दल अजूनही अधिक संशोधनाची गरज आहे. 

- योगेश रमाकांत भोलाणे

Read more about author

Image Source- Photo by Guillaume Meurice: https://www.pexels.com/photo/striped-fish-1894349/