Parasites

परजीवी कसे ओळखावे?

How to Identify Parasites?

वैभव आणि गणेशचे खेळाच्या मैदानावर जोर्‍यात भांडण सुरू झाले. क्रिकेट सोडून सर्व मुले त्यांच्याभोवती जमली, जेव्हा दोघेही हाणामारीवर आले, तेव्हा जगतला मध्ये पडावे लागले. त्याने भांडणाचे कारण विचारले.

‘‘गणेशची बॅट मी खेळायला घेतली, तेव्हा त्याने मला पॅरासाईट असे म्हणत मला शिवी दिली,’’वैभवने तक्रार केली.

‘‘सुरूवातीला त्याने माझे ग्लोव्हज घेतले, मी दिले, नंतर त्याने पाणी मागितले, मी माझ्या वॉटर बॉटलमधून पाणी दिले, शाळेतही तो माझ्याकडे पेन-पेन्सिल अशा बर्‍याच वस्तू मागत असतो, मात्र त्याने माझी आवडती बॅटही खेळायला मागितली, तेव्हा मी त्याला संतापून पॅरासाईट म्हणालो, त्याचाच त्याला एवढा राग आला,’’गणेशने स्पष्टीकरण दिले.

जगत काही म्हणायच्या आत वैभव म्हणाला,‘‘ ठीक आहे, मागितल्या त्याच्या वस्तू, म्हणून मग काय त्याने मला शिवी द्यायची का?’’

‘‘हे बघ वैेभव, पॅरासाईट ही काही शिवी नाही, तु प्रथम पॅरासाईट म्हणजे काय, याचा अर्थ समजून घे आणि नंतरच बोल,’’ असा समज देत जगतने वैभवकडे रागाने बघितले.

‘‘पॅरासाईटचा अर्थ, आता मी कुठे शोधणार, तूच सांग, त्याचा अर्थ!’’वैभवने जगतकडेच स्पष्टीकरण मागितले.

‘‘पॅरासाईट म्हणजे परजीवी होय.जे सजीव दुसर्‍या सजीवांपासून अन्न शोषून घेतात त्यांना परजीवी म्हणतात. परजीवी दुसर्‍या सजीवाच्या शरीरात अथवा शरीरावर वाढतात आणि त्यापासून आपले अन्न मिळवितात, अशा दुसर्‍या सजीवांना आश्रयी किंवा होस्ट असे म्हणतात.अमरवेल आणि बांडगुळ ही परजीवी वनस्पतींची सामान्य उदाहरणे आहेत. या दोन्ही परजीवी दुसर्‍या वनस्पतींवर वाढतात आणि त्यापासून आपले अन्न मिळवितात. आपल्या शाळेजवळ आंब्याच्या झाडावर पिवळ्या रंगाची जी वनस्पती आढळते, ती अमरवेलच आहे.’’जगत ही माहिती देत असतांना चिंगी म्हणाली,

‘‘ खूपच विशेष अशी ही माहिती आहे, जगत परजीवींची आणखी काही उदाहरणे सांगितली तर बर होईल, कारण माझ्याकडेही अनेकजण काहीना काही वस्तू मागत असतात,’’ असे म्हणत चिंगीने मुद्दामूनच अनिताकडे बघितले.

‘‘ हिवतापास कारणीभूत असलेला प्लाझ्मोडियम हा अंत:परजींवीचे उदाहरण आहे. कारण हा पोशिंद्यावर राहतो. याशिवाय जंत आणि पट्टकृमी ही अंत:परजींवीची उदाहरणे आहेत. तसेच इतर प्राण्यांचे रक्त शोषून घेणारी अळू ही बाह्यपरजींवींचे उदाहरण आहे. कारण ती पोशिंद्याच्या शरीरावर राहते.शिवाय ढेकूण, उवा, गोचिड असे आणखी काही परजीवींची उदाहरणे आहेत.’’ असे म्हणत जगतने आकाशाकडे बघितले आणि तो म्हणाला,‘‘अरे बघा, रात्र होत आली, आज येथेच थांबू.’’ सगळ्यांनी टाळ्या वाजविल्या, चिंगी मात्र अनिताकडे बघून जरा जास्तच वेळ टाळ्या वाजवित होती. जगतला तिचा हेतू समजला आणि तो पुढे म्हणाला,‘‘ खरे तर मित्रांनो, आपण एकमेकांना मदत करत असतो. देवाण-घेवाण मित्रांमध्ये होतच असते. येथे मैत्री हा शुद्ध हेतू असतो, या ठिकाणी पॅरासाईट या दृष्टीकोनातून विचार करणे अयोग्य आहे. मात्र स्वत:कडे वस्तू असतांना दुसर्‍याला घडी घडी मागणेही चुकीचेच आहे, तेव्हा देणारा संताप करणार नाही, ही बाब लक्षात घेऊन मैत्री जपली पाहिजे.’’ जगतचा हा संदेश सर्वांना आवडला. मैत्रीत पॅरासाईट हा दृष्टीकोन नकोच, हे सर्वांना पटले.

जगतने परजीवी विषयी दिलेली माहिती तर उपयुक्त आहेच, त्यासोबत खालील माहितीनेही आपल्या ज्ञानात भर पडेल.

परजीवींचे प्रकार | Types of parasites

एक्टोपॅरासाइट्स ( Ectoparasites) : हे परजीवी यजमानाच्या शरीराच्या पृष्ठभागावर राहतात. उदाहरणांमध्ये पिसू, उवा, टिक्स आणि माइट्स यांचा समावेश होतो.

एंडोपॅरासाइट्स (Endoparasites): एंडोपॅरासाइट्स आश्रयी किंवा होस्टच्या शरीरात राहतात. त्यांचे पुढील वर्गीकरण केले जाऊ शकते:

आतड्यांसंबंधी परजीवी (Intestinal parasites): हे परजीवी आश्रयी किंवा होस्टच्या पचनमार्गात राहतात. उदाहरणांमध्ये टेपवर्म्स, राउंडवर्म्स आणि हुकवर्म्स समाविष्ट आहेत.

रक्त परजीवी (Blood parasites): हे परजीवी आश्रयी किंवा होस्टच्या रक्तप्रवाहात राहतात. प्लाझमोडियम प्रजाती (ज्यामुळे मलेरिया होतो) आणि ट्रायपॅनोसोमा प्रजाती (ज्यामुळे झोपेचा आजार होतो) यांचा समावेश होतो.

ऊतक परजीवी (Tissue parasites): हे परजीवी आश्रयी किंवा होस्टच्या ऊतींमध्ये राहतात. उदाहरणांमध्ये विशिष्ट वर्म्स आणि प्रोटोझोआच्या अळ्यांचा समावेश होतो.

इंट्रासेल्युलर परजीवी (Intracellular parasites) : हे परजीवी आश्रयी किंवा होस्टच्या पेशींच्या आत राहतात. उदाहरणांमध्ये काही जीवाणू आणि प्रोटोझोआ समाविष्ट आहेत.

फॅकल्टेटिव्ह परजीवी (Facultative parasites) : हे असे जीव आहेत जे स्वतंत्रपणे जगू शकतात परंतु काही विशिष्ट परिस्थितीत परजीवी होऊ शकतात. उदाहरणार्थ, काही बुरशी फॅकल्टेटिव्ह परजीवी असतात.

बंधनकारक परजीवी (Obligate parasites) : हे परजीवी आश्रयी किंवा होस्टशिवाय जगू शकत नाहीत. ते त्यांच्या अस्तित्वासाठी आणि पुनरुत्पादनासाठी संपूर्णपणे यजमानावर अवलंबून असतात.

परजीवींचे फायदे | Benefits of parasites

रोग आणि आश्रयी किंवा होस्टना होणाऱ्या हानीमुळे परजीवींना अनेकदा नकारात्मक दृष्टीने पाहिले जाते, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की काही प्रकरणांमध्ये, परजीवी इकोसिस्टम किंवा त्यांच्या यजमानांनाही काही फायदे देऊ शकतात. येथे काही उदाहरणे आहेत:

आश्रयी किंवा होस्ट लोकसंख्येचे नियमन (Regulation of Host Populations) : परजीवी त्यांची संख्या नियंत्रित करून त्यांच्या आश्रयी किंवा होस्ट प्रजातींच्या लोकसंख्येच्या आकाराचे नियमन करण्यात मदत करू शकतात. हे जास्त लोकसंख्येला आणि त्याच्याशी संबंधित पर्यावरणातील नकारात्मक प्रभावांना प्रतिबंधित करू शकते, जसे की संसाधन कमी होणे किंवा निवासस्थानाचा ऱ्हास होणे.

अप्रत्यक्ष ट्रॉफिक प्रभाव (Indirect Trophic Effects): परजीवी त्यांच्या आश्रयी किंवा होस्टच्या वर्तन, शरीरविज्ञान किंवा लोकसंख्येच्या गतिशीलतेवर परिणाम करून अन्न जाळ्यांच्या गतिशीलतेवर प्रभाव टाकू शकतात. यामुळे परिसंस्थेतील इतर प्रजातींवर कॅस्केडिंग परिणाम होऊ शकतात, ज्यामुळे जैवविविधता किंवा स्थिरता वाढू शकते.

उत्क्रांतीसाठी निवडक दबाव (Selective Pressure for Evolution): परजीवी निवडक दबाव टाकून त्यांच्या आश्रयी किंवा होस्ट प्रजातींच्या उत्क्रांतीला चालना देऊ शकतात. यजमान परजीवी संसर्गाचा प्रतिकार करण्यासाठी किंवा सहन करण्यासाठी अनुकूलता विकसित करू शकतात, ज्यामुळे लोकसंख्येमध्ये नवीन गुणधर्म किंवा अनुवांशिक विविधता उद्भवू शकते.

पोषक सायकलिंग (Nutrient Cycling) : काही परजीवी पर्यावरणातील पोषक सायकलिंगमध्ये भूमिका बजावतात. उदाहरणार्थ, परजीवी बुरशी आणि जीवाणू सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करू शकतात, इतर जीवांद्वारे वापरता येणारे पोषक घटक सोडतात.

वैद्यकीय संशोधन (Medical Research) : विरोधाभास म्हणजे, परजीवी आणि आश्रयी किंवा होस्टशी त्यांच्या परस्परसंवादाचा अभ्यास केल्याने मूलभूत जैविक प्रक्रिया आणि रोगाच्या यंत्रणेबद्दल मौल्यवान अंतर्दृष्टी मिळू शकते. परजीवी संसर्गाचा अभ्यास करून अनेक वैद्यकीय प्रगती करण्यात आली आहे, ज्यामुळे विविध मानवी आणि प्राण्यांच्या रोगांसाठी नवीन उपचार आणि प्रतिबंधक धोरणे विकसित झाली आहेत.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

परजीवी त्यांच्या आश्रयी किंवा होस्टमध्ये आरोग्याच्या समस्यांना कारणीभूत ठरू शकतात, सौम्य अस्वस्थतेपासून गंभीर आजारापर्यंत आणि मृत्यूपर्यंत. योग्य स्वच्छता, स्वच्छता आणि दूषित अन्न आणि पाणी टाळणे यासारख्या प्रतिबंधात्मक उपायांमुळे परजीवी संसर्गाचा धोका कमी होण्यास मदत होऊ शकते. उपचारांमध्ये सामान्यत: यजमानाच्या शरीरातून परजीवी मारणे किंवा काढून टाकण्यासाठी लक्ष्यित औषधे समाविष्ट असतात.

- योगेश रमाकांत भोलाणे
Read more about author