तुरटीचा दगड

Alum

 

तुरटीचा दगड | Alum Stone

तुरटी, वैज्ञानिकदृष्ट्या पोटॅशियम तुरटी किंवा पोटॅशियम ॲल्युमिनियम सल्फेट म्हणून ओळखली जाते, त्याच्या विविध फायद्यांमुळे शतकानुशतके विविध कारणांसाठी वापरली जात आहे.

‘‘अरे बघा, बघा! हा नितीन काय घेऊन आला, पांढरा चौकोनी दगड दिसतोय!’’ कुणाल मोठ्याने म्हणाला.

‘‘ नितीन हे काय आणले, तुझे पप्पा रागवतील, नाही का?’’गुंजननेही चर्चेत उडी घेतली.

‘‘माझे पप्पा दाढी केल्यावर हा दगड गालावर फिरवतात.’’नितीनने स्पष्टीकरण दिले.

‘‘ दगड फिरवतात, असे का? माझे पप्पा तर शेव्हींग झाल्यावर गालावर आफ्टर शेव्ह लोशन लावतात, तुम्ही पाषाण युगात राहतात की काय? अजुनही दगडं वापरतात.’’चिंगीने तिझ्या पप्पांबाबत माहिती पुरविली आणि नितीनची चेष्टा-मस्करी करण्यास सुरूवात केली. 

‘‘चला जगतला विचारू, या दगडाचे काय रहस्य आहे, बहुधा जादुचा दगड असावा.’’कुणालने सुचना केली. 

जगतने कुणालचे बोलणे ऐकले आणि तो म्हणाला,‘‘ कुणाल, यात रहस्य वगैरे काहीही नाही.तसेच हा जादुचा दगड अजिबात नाही. हा दगड म्हणजे तुरटी आहे. तुम्ही तुमची विज्ञानाची पुस्तके नीट वाचली तर त्यात तुरटीचा उल्लेख आहे. तुरटी म्हणजे पोटॅशियम ऍल्युमिनिअम सल्फेट. खरे तर तुरटी हा पोटॅशियम सल्फेट आणि ऍल्युमिनियम सल्फेट यांचा दुहेरी क्षार आहे. तो पांढरा स्फटीकरूप स्थायू पदार्थ असून त्याला तूरट चव असते. तुरटी पाण्यात द्रावणीय असून हे द्रावण आम्लधर्मी असते. तुरटी हा एक प्रकारचा रासायनिक संयुग आहे जो दुहेरी सल्फेटच्या वर्गात येतो, विशेषत: ॲल्युमिनियम सल्फेट दुसऱ्या सल्फेटमध्ये मिसळलेला असतो, विशेषत: पोटॅशियम सल्फेट किंवा अमोनियम सल्फेट. तुरटीचा सर्वात सामान्य प्रकार म्हणजे पोटॅशियम तुरटी, ज्याचे रासायनिक सूत्र KAl(SO4)2·12H2O आहे. हे कंपाऊंड पाण्यामध्ये विरघळणारे मोठे, रंगहीन ते पांढरे क्रिस्टल्स बनवतात. तुरटी ९२ अंश सेल्सीयसला वितळते. अधिक उष्णता दिली असता स्फटीकजल बाष्परूपात उत्सर्जित होते आणि तुरटी फुलते. या फुलारलेल्या तुरटीला तुरटीची लाही असे म्हणतात.’’

‘‘ या तुरटीचे काही उपयोग असतात का?’’गुंजनने प्रश्‍न विचारला.

‘‘ तुरटीचे अनेक उपयोग आहेत. कातडी कमावण्याच्या उद्योगात तुरटीचा रंगबंधक म्हणून उपयोग करतात. तुरटी आणि तुरटीच्या लाहीचा उपयोग औषधात करतात. कागद उद्योगात कागदला तकाकी देण्यासाठी तुरटीचा उपयोग होतो. तसेच जल शुद्धीकरण प्रक्रियेत पाणी-निलंबित कण निवळण्यासाठी तुरटीचा उपयोग होतो.’’ अशी अतिशय व्यवस्थित माहिती देत असतांना चिंगी मध्येच जगतला थांबवून म्हणाली,‘‘ हे सर्व ठीक आहे, नितीनचे वडील हा दगड म्हणजे तुरटीचा दगड दाढी केल्यावर गालावर का फिरवतात, ते अजुन समजले नाही.’’

‘‘ तुरटीमध्ये रक्तप्रवाह थांबवण्याचा गुणधर्म असतो. दाढी करतांना ब्लेडमुळे गालावर खरचटले जाते. काही अंशी गालाच्या नाजूक त्वचेला जखमा होतात, त्यामुळे गालावर तुरटी फिरवतात. तुरटीसुद्धा एका अर्थाने आफ्टर शेव्ह लोशनचेच कार्य करते, समजले का चिंगी?’’जगतने चिंगीकडे बघून महिती पुरविली.

‘‘ हो नीट समजले, सॉरी बर का नितीन, मघाशी मी तुम्हाला पाषाण युगात राहतात असे म्हणाले.’’असे म्हणत चिंगीने नितीनकडे बघितले. मात्र त्याच्या चेहर्‍यावर विशेष असे भाव दिसले नाहीत, बहुधा छोट्या नितीनला पाषाणयुग म्हणजे नेमके काय, हेे माहीतच नसावे. वाचकांच्या आता लक्षात आले असेलच की पुढील अंकात जगतकडून नक्कीच पाषाणयुगाची माहिती मिळेल, नाही का?

जगतने तुरटीविषयी दिलेली माहिती तर उपयुक्त आहेच, त्यासोबत खालील माहितीनेही आपल्या ज्ञानात भर पडेल.

तुरटीचे फायदे | Benefits of Alum

तुरटीचा वापर त्याच्या वैविध्यपूर्ण गुणधर्मांमुळे शतकानुशतके विविध कारणांसाठी केला जात आहे. त्यात जंतुनाशक, तुरट आणि फ्लोक्युलेटिंग गुणधर्म आहेत, ज्यामुळे ते औषधांपासून ते पाणी शुद्धीकरणापर्यंतच्या उद्योगांमध्ये उपयुक्त ठरते. याव्यतिरिक्त, तुरटीचा वापर सौंदर्यप्रसाधने, अन्न संरक्षण आणि पारंपारिक दुर्गंधीनाशक म्हणून केला जातो.

अँटिसेप्टिक गुणधर्म (Antiseptic Properties) : तुरटीमध्ये जंतुनाशक गुणधर्म असतात, ज्यामुळे ते किरकोळ काप, जखमा आणि ओरखडे यांच्या उपचारांसाठी उपयुक्त ठरते. हे जीवाणूंच्या वाढीस प्रतिबंध करून संक्रमणास प्रतिबंध करण्यास मदत करते.

तुरट गुणधर्म (Astringent Properties) : हे तुरट म्हणून कार्य करते, ज्यामुळे शरीराच्या ऊतींचे आकुंचन होते. हे गुणधर्म किरकोळ कटांमध्ये रक्तस्त्राव कमी करण्यासाठी आणि मूळव्याध सारख्या परिस्थितींवर उपचार करण्यासाठी प्रभावी बनवते.

दुर्गंधीनाशक (Deodorant) : तुरटीमध्ये नैसर्गिक दुर्गंधीनाशक गुणधर्म आहेत आणि ते पारंपारिकपणे नैसर्गिक दुर्गंधीनाशक म्हणून वापरले जाते. हे दुर्गंधी निर्माण करणाऱ्या जीवाणूंच्या वाढीस प्रतिबंध करून शरीराच्या वासावर नियंत्रण ठेवण्यास मदत करते.

त्वचा टोनिंग (Skin Toning) : त्वचेला टोनिंग गुणधर्मांमुळे तुरटीचा वापर आफ्टरशेव्ह आणि टोनरसारख्या कॉस्मेटिक उत्पादनांमध्ये केला जातो. हे त्वचेला घट्ट करते, छिद्रांचे स्वरूप कमी करते आणि एक नितळ रंग प्रदान करते.

माउथ अल्सरसाठी उपचार (Treatment for Mouth Ulcers) : तुरटीचा उपयोग माउथवॉश म्हणून केला जाऊ शकतो ज्यामुळे वेदना कमी होण्यास मदत होते आणि तोंडातील अल्सर आणि कॅन्कर फोड बरे होण्यास मदत होते कारण त्याच्या अँटिसेप्टिक आणि तुरट गुणधर्मांमुळे.

जलशुद्धीकरण (Water Purification) : तुरटीचा वापर जलशुद्धीकरण प्रक्रियेत फ्लोक्युलेटिंग एजंट म्हणून केला जातो. ते पाण्यातील अशुद्धता आणि निलंबित कण काढून टाकण्यास मदत करते ज्यामुळे ते एकत्र गुंफतात आणि ते काढून टाकणे सुलभ होते.

संरक्षक (Preservative): जिवाणू आणि बुरशीच्या वाढीस प्रतिबंध करण्याच्या क्षमतेमुळे तुरटीचा वापर लोणचे आणि अन्न जतन करण्यासाठी संरक्षक म्हणून केला जातो, ज्यामुळे अन्न उत्पादनांचे शेल्फ लाइफ वाढते.

मुरुमांवरील उपचार (Treatment for Acne) : तुरटीचे तुरट गुणधर्म मुरुमांवर उपचार करण्यासाठी फायदेशीर ठरतात. हे त्वचेला घट्ट करण्यास, जळजळ कमी करण्यास आणि अतिरिक्त तेल कोरडे करण्यास मदत करते, जे मुरुमांच्या जखमांवर उपचार करण्यास मदत करू शकते.

खाज आणि चिडचिड कमी करते (Alleviates Itching and Irritation) : तुरटीमुळे कीटक चावणे, पुरळ उठणे किंवा त्वचेची किरकोळ जळजळ यामुळे होणारी खाज आणि जळजळीपासून आराम मिळतो. त्याचे तुरट आणि जंतुनाशक गुणधर्म प्रभावित क्षेत्राला शांत करण्यास मदत करतात.

तुरटीचा दगड (Alum Stone for Styptic Use) : तुरटीचे दगड, जे नैसर्गिकरीत्या तुरटीच्या स्फटिकांपासून बनवले जातात, ते बहुतेक वेळा स्टिप्टिक एजंट म्हणून वापरले जातात ज्यामुळे रक्तवाहिन्या आकुंचन पावून आणि तात्पुरती सील तयार करून किरकोळ काप आणि शेव्हिंग निक्समधून रक्तस्त्राव थांबतो.

तुरटीचे विविध फायदे असले तरी, ते सावधपणे आणि योग्य प्रमाणात वापरणे आवश्यक आहे, कारण जास्त वापर किंवा सेवन केल्याने प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतात.

तुरटी वापरतांना घ्यावयाची काळजी | Precautions to be taken while using alum

तुरटी सावधपणे आणि योग्य प्रमाणात वापरणे महत्वाचे आहे, कारण जास्त वापर किंवा सेवन केल्याने त्वचेची जळजळ, गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल अस्वस्थता आणि इलेक्ट्रोलाइट असंतुलन यांसारखे प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतात. औषधी हेतूंसाठी तुरटीचा वापर करण्यापूर्वी नेहमी आरोग्यसेवा व्यावसायिकांशी सल्लामसलत करा, विशेषत: जर तुमच्याकडे अंतर्निहित आरोग्य स्थिती असेल किंवा तुम्ही गर्भवती किंवा स्तनपान करत असाल.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

तुरटीचा वापर त्याच्या वैविध्यपूर्ण गुणधर्मांमुळे औषधांपासून ते पाणी शुद्धीकरणापर्यंतच्या उद्योगांमध्ये केला जातो. याव्यतिरिक्त, तुरटीचा वापर सौंदर्यप्रसाधने, अन्न संरक्षण आणि पारंपारिक दुर्गंधीनाशक म्हणून केला जातो. पोटॅशिअम तुरटी हा त्याच्या उपलब्धतेमुळे आणि विविध ऍप्लिकेशन्ससाठी सुरक्षिततेमुळे सर्वाधिक वापरल्या जाणाऱ्या प्रकारांपैकी एक आहे.

- योगेश रमाकांत भोलाणे
Read more about author