पाणबुडी म्हणजे पाण्याखालून चालणारे जहाज | A submarine is a ship that moves under water

पाणबुडी म्हणजे पाण्याखालून चालणारे जहाज 

जेव्हा जेव्हा युद्धसदृश्य परिस्थिती निर्माण होते, तेव्हा पाणबुडीबाबत बातम्या प्रकाशित होत असतात. पाणबुडी म्हणजेच सबमरीन केवळ हा शब्द माहीत असून चालणार नाही, म्हणूनच पाणबुडीचे कार्य कसे चालते, युद्धात पाणबुडीचा कसा वापर होतो, पाणबुडी किती दिवस पाण्याखाली राहते आणि किती किलोमीटर चालते, यावर प्रस्तुत लेखात माहिती सादर करण्यात आली आहे.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

• पाणबुडी म्हणजे काय?
• पाणबुडीचे कार्य
• बॉयन्सी आणि बॅलास्ट
• पृष्ठभागावर डिझेल इंजिनचे कार्य
• इलेक्ट्रिक मोटर्स (पाण्याखाली)
• अणुइंधनावरील आधुनिक पाणबुडी
• रडर्स आणि हायड्रोप्लेन
• नेव्हिगेशन सिस्टीम
• जीवन समर्थन प्रणाली
• शस्त्रे प्रणाली 
• पेरिस्कोप आणि सेन्सर्स
• सायलेंट रनिंग
• निष्कर्ष

पाणबुडी म्हणजे काय? | What is a submarine?

पाणबुडी म्हणजे पाण्याखाली स्वतंत्रपणे काम करू शकणारे जलयान. पाणबुडी ही पाण्याखाली काम करण्यासाठी डिझाइन केलेली एक मशीन आहे. पाणबुडी ही एक पाण्याखालील अस्त्रयंत्रणा असल्याने आधुनिक नाविक युद्धतंत्रात तिला विशेष महत्त्व आहे. खरेतर पाणबुडी हे पाण्याच्या खालून चालू शकणारे जहाज आहे. पाणबुडीला इंग्रजीत सबमरीन असे म्हणतात. पाणबुडी दीर्घ काळ पाण्यात लपून राहू शकते. त्याचप्रमाणे तिचे सागरी संचारक्षेत्रही विस्तृत असते, हे पाणबुडीचे महत्त्व लक्षात आल्याने दुसर्‍या महायुद्धात व त्या नंतरच्या काळात पाणबुडींचा आरमारी युद्धात ( Armored warfare ) मोठ्या प्रमाणावर वापर सुरू झाला.

पाणबुडीचे कार्य | Submarine work 

पाणबुड्या कशा कार्य करतात याबाबत थोडक्यात माहिती येथे दिली आहे. 

बॉयन्सी आणि बॅलास्ट | Buoyancy and Ballast - 

खरे तर रिकामी बंद असलेली वस्तु पाण्यावर तंरगते, पण तीच वस्तु पाण्याने भरून पाण्यात सोडली तर बुडते. पाणबुडीचे कार्यही याच तत्त्वावर चालते. पाणबुडीत अनेक रिकाम्या टाक्या असतात, त्या हवेने भरल्या की पाणबुडी हलकी होऊन पाण्याच्यावर येते आणि हवा काढून पंपाने पाणी भरले की पाणबुडी जड होऊन पाण्याच्या खाली जाते. जरूरीप्रमाणे हवेने किंवा पाण्याने योग्य प्रमाणात पाणबुडीच्या टाक्या भरून पाणबुडी हव्या त्या खोलीवर तंरगत ठेवता येते. वैज्ञानिक भाषेत यालाच बॉयन्सी आणि बॅलास्ट ( Buoyancy and Ballast ) परिणाम असे म्हणतात. 

पृष्ठभागावर डिझेल इंजिनचे कार्य | Diesel Engines (on the surface)

पाणबुड्यांमध्ये अनेकदा डिझेल इंजिन असतात. त्यांचे महत्त्वाचे कार्य म्हणजे  पाणबुड्या पृष्ठभागावर असताना किंवा स्नॉर्कलिंग करताना प्रोपल्शन देणे. 

इलेक्ट्रिक मोटर्स (पाण्याखाली): Electric Motors (underwater)

पाणबुडी पाण्याखाली गेल्यावर, बॅटरी किंवा बॅटरी आणि अणुऊर्जेच्या मिश्रणाचा वापर करून इलेक्ट्रिक प्रोपल्शनवर स्विच करतात. 

अणुइंधनावरील आधुनिक पाणबुडी | Modern submarines on nuclear fuel

अणुऊर्जेवर चालणार्‍या पाणबुड्यांमध्ये एक अणुभट्टी असते जी टर्बाइन चालविण्यासाठी वाफ निर्माण करते, ज्यामुळे विद्युत जनरेटरला उर्जा मिळते. या आधुनिक पाणबुडीला अणुशक्तीने उर्जा पुरविली जाते. अणुइंधन संपेपर्यंत म्हणजे साधारणपणे ३९ महिने ती पाण्याच्या पृष्ठभागाखाली काम करू शकते अथवा १,९२,००० किमी. लांबीचा प्रवासही करू शकते. तिचा जलांतर्गत पर्यटनवेग ३० नॉटपेक्षा अधिक असल्यामुळे चाहूल लागू न देता व फार आवाज न करता ही पाणबुडी संचार करू शकते; त्यामुळे तिचा शोध घेणेे अत्यंत कठीण जाते. या ३४० मी. लांबीच्या व ४,००० ते ८,२५० (जलनिमग्न) भाराच्या असतात. त्यावंर २० पाणतीर व आठ आण्वीय अस्त्रे असतात. अमरिकेच्या थ्रेशर, स्किपजॅक इ. व रशियाच्या इ. एज. सी.वर्गाच्या पाणबुडी-नौका प्रसिद्ध आहेत.

रडर्स आणि हायड्रोप्लेन । Rudders and Hydroplanes : 

पाणबुडी त्यांची दिशा आणि खोली नियंत्रित करण्यासाठी रडर आणि हायड्रोप्लेनसारख्या यंत्रणांचा वापर करतात.

नेव्हिगेशन सिस्टीम | Navigation Systems

सोनार आणि इनर्शियल नेव्हिगेशनसह ( sonar and inertial navigation) प्रगत नेव्हिगेशन सिस्टीम, पाणबुडींना नेव्हिगेट करण्यात आणि अडथळे टाळण्यास मदत करतात.

पाणबुडीवरील जीवन समर्थन प्रणाली |  Submarine Life Support Systems

पाणबुड्या पाण्याखाली काम करताना अत्याधुनिक जीवन समर्थन प्रणालींनी सुसज्ज असतात. हवेची गुणवत्ता, तापमान, आर्द्रता आणि कचरा व्यवस्थापन यासारख्या महत्त्वाच्या बाबींवर लक्ष ठेवण्यासाठी या प्रणाली तयार केल्या असतात. पाणबुड्यांवरील जीवन समर्थन प्रणालीचे काही आवश्यक घटक येथे आहेत:

• ऑक्सिजन निर्मिती:- पाणबुड्यांमध्ये क्रूसाठी सतत श्वास घेण्यायोग्य हवेचा पुरवठा असणे आवश्यक असते.  ऑक्सिजन एकतर संकुचित स्वरूपात (compressed form) साठवला जातो किंवा रासायनिक प्रक्रिया किंवा पाण्याच्या इलेक्ट्रोलिसिसद्वारे पाणबुडीवरच तयार केला जातो.
• कार्बन डायऑक्साइड स्क्रबर्स:- पाणबुडीवरील चालक दल श्वास घेत असताना  कार्बन डायऑक्साइड सोडतात. पाणबुडी वरील स्क्रबरने  हवेतून हानिकारक कार्बन डायऑक्साइड काढून टाकतात. 
• हवा परिसंचरण आणि वायुवीजन (Air circulation and ventilation) -संपूर्ण पाणबुडीमध्ये एकसमान स्थिती राखण्यासाठी प्रभावी वायु परिसंचरण कार्य करत असते. वायुवीजन प्रणाली ताजी हवेचे वितरण आणि अयोग्य  हवा, गंध आणि दूषित पदार्थ काढून टाकण्याचे काम करते. 
• तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रण  (Temperature and humidity control)-पाणबुड्या मर्यादित जागेत काम करतात म्हणून पाणबुडीवरील चालक दल यांचा आराम आणि तेथील उपकरणांच्या कामगिरीसाठी तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रित करणे महत्त्वाचे असते.  योग्य अनुकूल परिस्थिती राखण्यासाठी हीटिंग आणि कूलिंग सिस्टम तसेच डिह्युमिडिफायर्सचा तेथे वापर केला जातो.
• प्रेशर हल इंटिग्रिटी (Pressure Hull Integrity)-पाणबुडीचा प्रेशर हल हा एक महत्त्वाचा घटक आहे जो पाणी बाहेर ठेवतो आणि आत राहण्यायोग्य वातावरण राखतो. 
• जलशुद्धीकरण (Water Purification)- पाणबुडीमध्ये पिण्यासाठी, स्वयंपाक करण्यासाठी आणि इतर आवश्यक गरजांसाठी ताजे पाण्याचा सतत पुरवठा आवश्यक असतो. पाणबुडीमध्ये  पाण्याचे शुद्धीकरण आणि क्षारमुक्त करण्यासाठी यंत्रणा असतात. 
• इमर्जन्सी एस्केप सिस्टम:- आणीबाणीच्या प्रसंगी, पाणबुड्या एस्केप हॅच किंवा कर्मचारी हस्तांतरण कॅप्सूलसारख्या एस्केप सिस्टमसह सुसज्ज असतात. या प्रणालींमुळे क्रूला पाणबुडी लवकर आणि सुरक्षितपणे बाहेर काढता येते.
• आपत्कालीन श्वास उपकरणे:- वातावरणाचा दाब अचानक कमी झाल्यास किंवा इतर आपत्कालीन परिस्थितीत क्रू मेंबर्सना श्वास घेण्यासाठी पोर्टेबल ऑक्सिजन प्रणाली सारखी आपत्कालीन श्वासोच्छवासाच्या उपकरणांची व्यवस्था केलेली असते. 
• फायर सप्रेशन सिस्टीम:- आग त्वरीत शोधण्यासाठी आणि विझवण्यासाठी पाणबुड्या अग्निशमन यंत्रणांनी सुसज्ज असतात. 

कम्युनिकेशन । Communication

पाणबुड्या पाण्याखालील कम्युनिकेशन तंत्रज्ञान, पेरिस्कोप खोलीत असताना उपग्रह कम्युनिकेशन आणि पृष्ठभागावर असताना रेडिओ कम्युनिकेशन अशा  विविध कम्युनिकेशन प्रणाली वापरतात.

पाणबुडीवरील क्षेपणास्त्र प्रणाली :Weapons Systems on submarine 

लष्करी पाणबुड्या टॉर्पेडो ट्यूबने सुसज्ज असतात आणि आण्विक पाणबुडीच्या बाबतीत, बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे देखील वाहून नेऊ शकतात. 

पाणबुडीवरील पेरिस्कोप आणि सेन्सर्स | Periscope and Sensors on submarine 

पाणबुड्यांमध्ये पाण्याखाली असताना पृष्ठभागाचे निरीक्षण करण्यासाठी पेरिस्कोप असतात. ते इतर जहाजे शोधण्यासाठी आणि पाण्याखाली नेव्हिगेट करण्यासाठी सोनारसह विविध सेन्सर देखील वापरतात.

सायलेंट रनिंग | Silent Running

कुणाच्याही लक्षात येऊ नये म्हणून पाणबुड्या शांतपणे कार्य करतात, प्रगत आवाज कमी करण्याचे तंत्रज्ञान वारल्याने हे शक्य होते. 

निष्कर्ष ( Conclusion)-

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की लष्करी पाणबुड्यांमध्ये अतिरिक्त प्रणाली आणि क्षमता असतात आणि आपल्या देशाचे रक्षण करणे आणि शत्रूवर नजर ठेवणे हे त्यांचे प्रमुख कार्य असते. पाणबुडीवर पाणतीर, पाणसुरुंग, तोफ इ. शस्त्रास्त्रे असतात. शत्रूच्या बंदरात व किनारपट्टीवर सुरुंग पेरणे व घातपाती कृत्ये करणारे लोक आणि हेर उतरविणे, त्यांची व्यापारी जहाजे आणि पाणबुड्या बुडविणे तसेच गोळामारी करणे इ. आक्रमक कारवाया पाणबुडीद्वारा केल्या जातात. संरक्षक कामगिरीच्या दृष्टीने जलस्थलगामी आक्रमणात आपल्या नौकांचे रक्षण करणे, आरमाराला मार्गदर्शन करणे, सागरी किनार्‍यासंबंधी गुप्तवार्ता मिळवणे, समुद्रात पडलेल्या वैमानिकांची सुटका करणे व पाणसुरुंग पेरणे इ. कामे त्यांच्यामार्फत केली जातात. या पाणबुड्या शत्रूच्या दुर्बळ नाविकदलावर वचक ठेवू शकतात. संशोधन किंवा शोधासाठी वापरल्या जाणार्‍या नागरी पाणबुड्या कार्य त्यांच्या नावाप्रमाणेच असते.  सुरूवातीला काही राष्ट्रे डीझेल पाणबुडी वापरता, मात्र या पाणबुड्यांच्या वापरावर काही मर्यादा असल्यामुळे त्यांच्याऐवजी अणुशक्तीवर चालणार्‍या आघातक पाणबुड्या सद्या वापरणार्‍यावर भर दिला जात आहे.

माहिती संकलन-
- योगेश रमाकांत भोलाणे

Read more about author