fire extinguishers

अग्निशामक साधनांचे तत्त्व

लाल रंगाची अग्निशामक साधने सर्व लहान मुले उत्सुकतेने बघत होती. ती साधने कुठे बसवायची, किती उंचीवर बसवायची, आग विझविण्याचे त्यांचे कार्य काय पार पडते, याबाबत सर्वांना उत्सुकता होती. अग्निशामक यंत्र हे एक पोर्टेबल अग्निशामक उपकरण आहे जे लहान आग विझवण्यासाठी किंवा नियंत्रित करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे. हे अग्निसुरक्षेसाठी एक महत्त्वपूर्ण साधन आहे आणि सामान्यतः घरे, व्यवसाय, वाहने आणि विविध सार्वजनिक ठिकाणी आढळते.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

आग विझविण्याचे त्यांचे कार्य
आग कशी विझवायची याचे प्रशिक्षण
अग्निशामक यंत्रांचे प्रकार
निष्कर्ष

पाचव्या मजल्याला आग लागल्यामुळे १० जण ५० टक्के भाजले, अग्निशामक यंत्रणा नसल्यामुळे आग वेळेवर विझविता आली नाही, अशा बातम्या मागील आठवड्यात वर्तमानपत्रात झळकल्या. या बातम्यांचा आधार घेत जगतच्या अपार्टमेंटमध्ये मिटींग बोलाविण्यात आली आणि प्रत्येक मजल्यावर अग्निशामक साधने बसविण्याचे ठरले.ही साधने बसविण्याचे काम आजपासून सुरू झाले, लाल रंगाची अग्निशामक साधने सर्व लहान मुले उत्सुकतेने बघत होती. कॉलनीतील मोठी मंडळीसुद्धा ती साधने कुठे बसवायची, किती उंचीवर बसवायची याबाबत संबधित लोकांना सुचना देत होते. जगत तेथे पोहोचल्यावर सर्व मुलांनी त्याला गराडा घातला आणि एक जण म्हणाला,
‘‘जगत दादा, आम्ही सर्व तुझीच वाट पहता होतो, आम्हा सर्वांना एक प्रश्‍न पडला आहे, तो म्हणजे या अग्निशामक साधनामधुन जो पदार्थ बाहेर पडतो, त्यामुळे आग कशी काय विझते?’’

आग विझविण्याचे त्यांचे कार्य | Function of extinguishing the fire

‘‘ तुमचा प्रश्‍न रास्तच आहे, त्यासाठी तुम्हाला एक छोटासा प्रयोग करून दाखवावा लागेल, त्यासाठी तुम्ही चला आता माझ्या घरी.’’असे म्हणत जगत सर्वांना सोबत घेऊन घरी आला. तेथे जगतने सर्वांना एका छोट्या टेबलसमोर बसायला सांगितले. नंतर त्याने एक काचेचे भांडे, मेणबत्ती, आगपेटी, व्हिनेगार आणि बेकींग सोडा हे साहित्य टेबलवर ठेवले. सर्व मुले उत्सुकतेने बघत होती आणि हे काय ते काय असे प्रश्‍न विचारीत होती, जगतने सर्व साहित्यांची नीट ओळख करून दिली. नंतर त्याने काचेच्या भाड्यांच्या मध्यभागी पेटती मेणबत्ती घट्टपणे स्थिर केली. मेणबत्तीच्या आजूबाजूला त्याने थोडासा बेकींग सोडा टाकला. नंतर त्याने काचेच्या भांड्यात थोडेसे व्हिनेगार ओतले. व्हिनेगार ओतल्याबरोबर काचेच्या भांड्यात फेस निर्माण झाला आणि काही क्षणातच मेणबत्ती आपोआप विझली. हे बघून सर्वांनी टाळ्या वाजविल्या. नंतर जगतने या प्रयोगाचे स्पष्टीकरण द्यायला सुरूवात केली,

‘‘ काचेच्या भांड्यात आपण प्रथम बेकींग सोडा टाकला आणि नंतर व्हिनेगार ओतले. त्यांच्या मिश्रणामुळे कार्बन डाय ऑक्साईड वायू तयार झाला, जो जसा जसा तयार होत गेला तसे तसे काचेच्या भांड्यातील ऑक्सीजनचे प्रमाण कमी झाले आणि जळण्यासाठी पुरेसा ऑक्सीजन न मिळाल्यामुळे मेणबत्ती विझली. हेच तत्त्व अग्निशामक साधनांमध्ये वापरले जाते. आग लागल्यावर ही साधने योग्य पद्धतीने वापरावी लागतात, त्यातील पदार्थ आगीवर योग्य दिशेने सोडल्यास कार्बन डाय ऑक्साईड वायू तयार होतो आणि त्यामुळे आग विझते.’’
‘‘योग्य पद्धतीने म्हणजे नेमके का?’’, एका लहान मुलाने प्रश्‍न केला.

जगत त्याच प्रश्‍नाची वाट पहात होतो, तो म्हणाला, ‘‘अनेक ठिकाणी ही अग्निशामक साधने बसविलेली असतात, मात्र त्यांचा वापर कसा करावा हे माहीत नसल्यामुळे ती शोभेची वस्तू बनतात आणि आग लागल्यावरसुद्धा त्यांचा वापर होत नाही, तसेच एखाद्याने वापर करायचाच ठरविल्यावर तो कसा करावा याचे पुरेसे ज्ञान त्याच्याकडे असेलच हे कशावरून, म्हणून आपणा सर्वांना ही अग्निशामक साधने कशी वापरातात याची माहिती असणे गरजेचे आहे, तर चला, त्याबद्दल आपण अग्निशामक साधने बसविणार्‍या लोकांना विचारू.’’

आग कशी विझवायची याचे प्रशिक्षण | Training on how to put out a fire

नंतर जगतने अग्निशामक साधने बसविणार्‍या संबधित लोकांच्या मॅनेजरला विचारणा केली, त्याने लगेच अपार्टमेंटच्या व्यवस्थापकाला याबाबत कल्पना दिली. दोन-चार लोकांमध्ये चर्चा झाली, फोना-फोनी झाली आणि नंतर अपार्टमेंटमधील सर्व लोकांना आणि मुलांना बाहेर ग्राऊंडवर बोलाविण्यात आले, सर्व जमल्यावर तेथे कचरा गोळा करून आग लावण्यात आली आणि अग्निशामक साधने वापरून ती आग कशी विझवायची याबद्दल प्रात्यक्षिक करून दाखविण्यात आले. कॉलनीतील काही मंडळींनीही हे प्रात्यक्षिक करून दाखविले. नंतर त्या मॅनेजरने महती दिलीकी, अग्निशामक यंत्रामधील मुख्य घटक म्हणजे सिलेंडर. हा अग्निशामक यंत्राचा बाह्य कवच एक दंडगोलाकार धातूचा कंटेनर आहे ज्यामध्ये इतर घटक असतात.

अग्निशामक यंत्राच्या वरच्या बाजूला दाब मापक छोटे यंत्र असते. आतमध्ये आग विझवणाऱ्या रसायनांची दाब पातळी दर्शवतो. त्या सोबत सिलेंडरवर असलेले ऑपरेटिंग लीव्हर किंवा हँडलचा वापर आग विझवणारे रसायन सोडण्यासाठी केला जातो. जेव्हा लीव्हर पिळले जाते, तेव्हा ते अंतर्गत यंत्रणा सक्रिय करते आणि विझवणारे रसायन बाहेर येते. नोजल किंवा हॉर्न हे आउटलेट आहे ज्याद्वारे आग विझवणारे रसायन बाहेर पडते. अग्निशामक रसायन म्हणजे अग्निशामक यंत्रामध्ये असलेला पदार्थ जो आग दडपतो किंवा विझवतो. विविध प्रकारचे अग्निशामक विविध प्रकारचे अग्निशामक एजंट किंवा रसायन वापरतात. सामान्य प्रकारांमध्ये पाणी, कोरडी रासायनिक पावडर, कार्बन डायऑक्साइड (CO2), फोम आणि ओले रसायन यांचा समावेश होतो.

अग्निशामक यंत्रांचे प्रकार | Types of fire extinguishers

अग्निशामक यंत्रे वेगवेगळ्या प्रकारात येतात, प्रत्येक विशिष्ट सामग्रीद्वारे चालवलेल्या आगीचा सामना करण्यासाठी डिझाइन केलेले असतात. वर्गीकरण प्रणाली विशिष्ट अग्निशामक यंत्रासाठी योग्य आहे हे दर्शवण्यासाठी अक्षरे आणि चिन्हे वापरतात. अग्निशामकांच्या सर्वात सामान्य प्रकारांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

वर्ग अ: सामान्य ज्वलनशील पदार्थ (लाकूड, कागद, कापड, कचरा): हा प्रकार सामान्य ज्वलनशील पदार्थांचा समावेश असलेल्या आगीविरूद्ध प्रभावी आहे. चिन्ह: "A" अक्षरासह हिरवा त्रिकोण.
वर्ग ब: ज्वलनशील द्रव आणि वायू (गॅसोलीन, तेल, ग्रीस): ज्वलनशील द्रव आणि वायूंद्वारे आग लागण्यासाठी डिझाइन केलेले. चिन्ह: "B" अक्षरासह लाल चौकोन
वर्ग क: इलेक्ट्रिकल आग: विद्युत उपकरणांचा समावेश असलेल्या आगीसाठी योग्य. चिन्ह: "C" अक्षर असलेले निळे वर्तुळ
वर्ग डी: ज्वलनशील धातू (मॅग्नेशियम, सोडियम, टायटॅनियम):ज्वलनशील धातूंचा समावेश असलेल्या आगीसाठी विशेषतः डिझाइन केलेले. चिन्ह: "D" अक्षरासह पिवळा दशभुज.
वर्ग K: स्वयंपाकघरातील आग (स्वयंपाकाचे तेल, चरबी):स्वयंपाकाच्या तेल आणि चरबीचा समावेश असलेल्या व्यावसायिक स्वयंपाकघरांमध्ये आग लागण्याच्या उद्देशाने. चिन्ह: "K" अक्षरासह काळा षटकोनी.
बहुउद्देशीय (ABC किंवा BC): वर्ग A, B, आणि C आग किंवा वर्ग B आणि C च्या आगीविरूद्ध प्रभावी.घरे, कार्यालये आणि व्यावसायिक ठिकाणी वापरण्यासाठी योग्य. चिन्ह: एकाधिक अक्षरे (A, B, C) प्रदर्शित करू शकतात.
पाणी आणि फोम विझविणारे: पाणी विझवण्याचे साधन वर्ग A आगीसाठी डिझाइन केलेले आहे आणि ज्वाला थंड करण्यासाठी आणि विझवण्यासाठी पाण्याचा वापर करतात. फोम एक्टिंग्विशर्स क्लास A आणि B च्या आगीविरूद्ध प्रभावी आहेत, एक ब्लँकेट तयार करतात जे ज्वाला दाबतात आणि पुनरुत्थान रोखतात.
कार्बन डायऑक्साइड (CO2) विझविणारे: वर्ग ब आणि क आगीसाठी योग्य. CO2 ऑक्सिजन विस्थापित करते आणि आग थंड करते, ज्यामुळे ते विद्युत आग आणि ज्वलनशील द्रवपदार्थांसाठी प्रभावी बनते. चिन्ह: पांढरा बँड आणि "CO2" अक्षर असलेला काळा सिलेंडर.
ड्राय केमिकल एक्टिंग्विशर्स: ABC ड्राय केमिकल एक्टिंग्विशर्स अष्टपैलू आणि वर्ग A, B आणि C आगीविरूद्ध प्रभावी आहेत. BC ड्राय केमिकल एक्टिंग्विशर्स वर्ग B आणि C आगीसाठी योग्य आहेत. चिन्ह: पांढरा बँड आणि "ABC" किंवा "BC" अक्षरासह निळा किंवा लाल.
ओले केमिकल एक्टिंग्विशर्स: विशेषत: स्वयंपाक तेल आणि चरबीचा समावेश असलेल्या व्यावसायिक स्वयंपाकघरातील वर्ग K आगीसाठी डिझाइन केलेले. आग आणि थंड गरम पृष्ठभाग दाबण्यासाठी पोटॅशियम एसीटेट द्रावण वापरते. चिन्ह: पांढरी पट्टी आणि "K" अक्षरासह पिवळा.

दिलेल्या वातावरणात उपस्थित असलेल्या विशिष्ट धोक्यांसाठी योग्य प्रकारचे अग्निशामक यंत्र निवडणे महत्त्वाचे आहे. बर्‍याच प्रकरणांमध्ये, बहुउद्देशीय एबीसी एक्टिंग्विशर्स सामान्य वापरासाठी योग्य असतात, परंतु विशिष्ट सेटिंग्जमध्ये विशेष एक्टिंग्विशर्स आवश्यक असू शकतात. याव्यतिरिक्त, प्रभावी अग्निसुरक्षेसाठी नियमित देखभाल, तपासणी आणि अग्निशामक साधनांच्या वापराचे योग्य प्रशिक्षण आवश्यक आहे.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

जगतच्या प्रेरणेमुळे आज सर्वांना अग्निशामक साधने कशी काम करतात आणि त्याद्वारे आग कशी विझवायची याचे प्रशिक्षण मिळाले. त्याचे सर्वांनी कौतूक केले. दिलेल्या वातावरणातील विशिष्ट आगीच्या जोखमींसाठी योग्य प्रकारचे अग्निशामक यंत्र निवडणे आवश्यक आहे. अग्निशामक यंत्रांच्या वापराबाबत नियमित तपासणी, देखभाल आणि योग्य प्रशिक्षण हे अग्निसुरक्षेचे महत्त्वाचे पैलू आहेत.

-माहिती संकलन

- योगेश रमाकांत भोलाणे