दुधातील प्रथिन-केसीन | Milk protein-casein

milk-protein-casien

दुधातील प्रथिन-केसीन

दुधात अनेक प्रकारचे घटक असतात. त्यातील स्निग्धांश (Fat), प्रथिने (Protein) , शर्करा (Sugar) , खनिजे (Minerals) , जीवनसत्त्वे (Vitamins), पाणी (Water) हे घटक महत्त्वाचे आहेत. दुधामध्ये जे अनेक उपयुक्त घटक आहेत त्यापैकी केसीन (Casein) हे महत्त्चाचे प्रथिन आहे. दुधाचे प्रथिने, ज्याला केसीन असेही म्हणतात, हे दुधात आढळणाऱ्या प्राथमिक प्रथिनांपैकी एक आहे. 

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे 

• केसीनचे प्रकार
• केसीनचे महत्त्व  
• दूध प्रोटीन कॅसिन कोण खाऊ नये
• निष्कर्ष

केसीनचे प्रकार | Types of Casein-

गाईच्या दुधातील एकूण प्रथिने पैकी ते अंदाजे 80% आहे. कॅसिन हे अल्फा-केसिन, बीटा-केसिन आणि कप्पा-केसिनसह (alpha-casein, beta-casein, and kappa-casein ) अनेक लहान प्रोटीन रेणूंनी बनलेले एक जटिल प्रोटीन ( complex protein ) आहे.

दुधातील प्रथिने उत्तम प्रतीचे असून ते भरपूर प्रमाणात असतात. साधारणपणे दूधात ३.५ ते ३.९ इतके प्रथिनांचे प्रमाण असते. दुधातील प्रथिनात ८० टक्के केसीन, १८ टक्के लॅक्टअल्बुमीन आणि २ टक्के लॅक्टो ग्लोबुलीन lactoalbumin and lacto globulin असते. केसीन हा प्रथिनांचा मुख्य भाग आहे. केसीन हे प्रथिन निसर्गात इतरत्र आढळत नाही.

केसीनचे महत्त्व  |  Importance of Casein

पौष्टिक मूल्य: Nutritional Value

केसीन हे उच्च-गुणवत्तेचे प्रथिन आहे, याचा अर्थ मानवी पोषणासाठी आवश्यक असलेले सर्व अमीनो ऍसिड ( amino acids ) त्यात असतात. हे विशेषत: ल्युसीन, आयसोल्युसीन आणि व्हॅलिन (leucine, isoleucine, and valine) सारख्या आवश्यक अमीनो ऍसिडमध्ये समृद्ध आहे, ज्यामुळे ते स्नायूंच्या प्रथिने संश्लेषण ( muscle protein synthesis) आणि एकूणच शरीराच्या वाढीसाठी मौल्यवान बनते. दुधाची प्रथिने शरीरातील प्रथिनांच्या संश्लेषणासाठी आवश्यक अमीनो आम्ल प्रदान करतात. ही प्रथिने स्नायू तयार करणे, दुरूस्ती आणि देखभाल करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. दुधातील काही प्रथिने, जसे की इम्युनोग्लोबुलिन, रोगप्रतिकारक कार्यास समर्थन देतात.

पचन | Digestion

मठ्ठा सारख्या इतर प्रथिनांच्या तुलनेत केसीन हे हळूहळू पचणारे प्रथिन आहे. या गुणधर्मामुळे रक्तप्रवाहात अमीनो ऍसिड हळूहळू सातत्याने उपलब्ध होते. ज्यामुळे ते शरीराला दीर्घकाळापर्यंत पोषक तत्वांचा स्थिर पुरवठा करते.

औद्योगिक वापर | Industrial Use

केसीनचे विविध औद्योगिक उपयोग आहेत. दुधापासून केसीन तयार करण्याच्या उद्योगाला जगभर चांगला प्रतिसाद मिळत आहे. केसीन हे चीजच्या उत्पादनात वापरले जाते. याव्यतिरिक्त, binding properties या गुणधर्मामुळे केसिनचा वापर चिकट पदार्थ( adhesives) , पेंट ( पेन्ट्स), प्लास्टिक आणि काही खाद्य उत्पादनांच्या निर्मितीमध्ये केला जातो.

आहारातील पूरक | Dietary Supplements

कॅसिन प्रथिने हे आहारातील पूरक अन्न पदार्थ म्हणून उपलब्ध आहे. त्याच्या मंद पचन प्रक्रियेमुळे ( स्लो-रिलीझ प्रोटीन ) ते जास्त उपयोगी ठरते. हे प्रथिन ऍथलीट, बॉडीबिल्डर्स ( athletes, bodybuilders) आणि प्रथिनांचे प्रमाण वाढवू पाहणाऱ्या व्यक्तींद्वारे सेवन केले जाऊ शकते.प्रथिनांमुळे शरीराच्या मांस पेशीच्या वाढीसाठी, मजबूती आणि बांधणीसाठी मदत होते. म्हणूनच आहार शास्त्रीय दृष्ट्या हे परीपूर्ण प्रथिन समजले जाते.

ऍलर्जी | Allergies

काही व्यक्तींना कॅसिनची ऍलर्जी असू शकते, ते सेवन केल्यावर पाचन समस्या, त्वचेवर पुरळ किंवा श्वसन समस्या यासारखी लक्षणे अनुभवू शकतात.

फूड एडिटीव्ह | Food Additive: 

पोत, स्थिरता आणि सुसंगतता ( texture, stability, and consistency) सुधारण्यासाठी केसिनचा वापर विविध उत्पादनांमध्ये केला जातो. हे क्रीमर, सूप, सॉस आणि ड्रेसिंगसारख्या ( creamers, soups, sauces, and dressings ) प्रक्रिया केलेल्या पदार्थांमध्ये आढळू शकते.

पेपर कोटिंग | Paper Coating 

पेपर इंडस्ट्रीमध्ये, पेपर उत्पादनांची छपाई, गुळगुळीतपणा आणि चमक वाढविण्यासाठी केसीनचा वापर कोटिंग म्हणून केला जातो.

प्लॅस्टिक | Plastics

बायोडिग्रेडेबल प्लास्टिक आणि इतर पर्यावरणास अनुकूल सामग्रीच्या निर्मितीमध्ये केसिनचा वापर कच्चा माल म्हणून केला जातो.

फार्मास्युटिकल इंडस्ट्री |  Pharmaceutical Industry

केसीनचा उपयोग फार्मास्युटिकल्समध्ये विशिष्ट औषधे आणि औषधांसाठी स्टॅबिलायझर ( stabilizer) म्हणून केला जाऊ शकतो.

कला पुरवठा: Art Supplies

केसीन पेंट्स कलाकारांमध्ये लोकप्रिय आहेत आणि शतकानुशतके कलाकृती तयार करण्यासाठी वापरल्या जात आहेत.

वैयक्तिक काळजी उत्पादने: Personal Care Products

केसीनचा उपयोग केवळ अन्नघटक म्हणून नाही तर अनेक नित्योपयोगी वस्तू बनविण्यासाठीही करण्यात येतो. काही उत्पादनांमध्ये जसे की शॅम्पू, साबण आणि सौंदर्यप्रसाधने केसीनचा उपयोग होतो. जेथे ते मॉइश्चरायझर किंवा इमल्सिफायर (moisturizer or emulsifier) म्हणून काम करू शकतात.

डेंटल ऍप्लिकेशन्स:Dental Applications

केसीन-आधारित दंत उत्पादने जसे की टूथपेस्ट आणि माउथवॉश फॉर्म्युलेशनमध्ये त्यांच्या adhesive and remineralization गुणधर्मांसाठी वापरली जातात.

केसीनचे अन्य उपयोग

• ऍसीड केसीनचा उपयोग गोंद म्हणून, रंगांमध्ये कृत्रिम धागे बनविण्यासाठी, कपडे व कातडीला चकाकी आणण्यासाठी, कीटकनाशकामध्ये आणि औषधी कारखान्यात केला जातो.
• रेनेट केसीनचा उपयोग उत्तम दर्जाच्या प्लास्टिकच्या वस्तू बनविण्यासाठी होतो.
• जपानमधील एका कंपनीने रेशमाच्या धाग्याला प्रतिस्पर्धी असा कृत्रिम धागा केसीन आणि ऍक्रीलो नायट्राइलच्या मिश्रणापासून तयार केला आहे. त्यापासून बनविलेलेे कापड रेशमी कापडाच्या तोडीचे आणि रेशमापेक्षा मजबूत व टिकाऊ आहे.
• खाद्योपयोगी केसीन हे त्याच्या मूळ रूपात किंवा सोडियम केसीनेट या रूपात अनेक खाद्य पदार्थांमध्ये वापरले जाते.
• आईस्क्रीम, कॉफी व्हाईटनर ( Coffee Whitener) , कृत्रिम दूध, फेसाळणार्‍या अन्न भुकट्या, झटपट नाश्त्याचे पदार्थ, सॉस ( Sauce) आदींमध्ये खाद्योपयोगी केसीनचा उपयोग होतो. 

दूध प्रोटीन कॅसिन कोण खाऊ नये | Who should not eat milk protein casein

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की केसिन प्रोटीनचे सेवन केल्याने होणारे दुष्परिणाम व्यक्तीपरत्वे बदलू शकतात. काही व्यक्तींना प्रतिकूल प्रतिक्रिया येऊ शकतात, तर इतरांना काही समस्या नसू शकतात. ज्या व्यक्तींना दुधाची ऍलर्जी आहे किंवा दुधाच्या प्रथिनांना संवेदनशीलता आहे, जसे की केसिन, त्यांनी केसीनयुक्त पदार्थांचे सेवन टाळावे. कॅसिन हे दुधात आढळणाऱ्या दोन मुख्य प्रथिनांपैकी एक आहे, दुसरे म्हणजे whey. खालील लोकांनी दूध प्रोटीन केसिन टाळावे:

• दुधाची ऍलर्जी असलेल्या व्यक्ती: दुधाची ऍलर्जी असणा-या लोकांमध्ये कॅसिनसह दुधातील एक किंवा अधिक प्रथिनांना रोगप्रतिकारक शक्तीची प्रतिक्रिया असते. दुधाच्या ऍलर्जीची लक्षणे सौम्य ते तीव्र असू शकतात, जसे की अंगावर उठणाऱ्या पित्ताच्या गाठी, पाचन समस्या, अॅनाफिलेक्सिस. काही व्यक्तींना केसिन प्रोटीनचे सेवन केल्यावर फुगणे, पोटदुखी आणि गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल जळजळ यासारख्या पाचक समस्या जाणवू शकतात.ज्यांना दुधाची ऍलर्जी आहे त्यांच्यासाठी केसिनचे सर्व स्रोत टाळणे आवश्यक आहे.
• लैक्टोज असहिष्णु व्यक्ती: केसिन हे प्रथिन आहे आणि लैक्टोज साखर आहे, दुग्धशर्करा असहिष्णुता असलेल्या काही व्यक्तींना कॅसिनसह दुधाची प्रथिने खाताना अस्वस्थता किंवा पाचन समस्या देखील येऊ शकतात. अशा परिस्थितीत, लैक्टोज-मुक्त किंवा दुग्ध-मुक्त पर्याय निवडणे अधिक योग्य असू शकते.
• शाकाहारी : शाकाहारी किंवा कठोर शाकाहारी आहाराचे पालन करणाऱ्या व्यक्ती दुग्धजन्य पदार्थांसह सर्व प्राणीजन्य पदार्थ टाळतात. केसीन हे दुधाचे प्रथिन असल्याने, ते शाकाहारी जीवनशैलीचे पालन करणाऱ्या व्यक्तींसाठी योग्य नाही.
• व्यसनाधीन प्रतिसाद : कॅसिनमध्ये कॅसोमॉर्फिन असतात, जे मेंदूमध्ये ओपिएट्ससारखे कार्य करू शकतात. काही व्यक्तींना कॅसिनला व्यसनाधीन प्रतिसाद मिळू शकतो, ज्यामुळे दुग्धजन्य पदार्थांची लालसा निर्माण होते.

खरेतर केसिन हे उच्च-गुणवत्तेचे प्रथिने आहे जे अत्यावश्यक अमीनो ऍसिड प्रदान करते आणि कॅल्शियमसह महत्त्वपूर्ण पोषक तत्वांचा स्रोत आहे. तथापि, ज्यांना केसीन टाळण्याची गरज आहे त्यांच्यासाठी, वनस्पती-आधारित दूध (बदाम, सोया, नारळ, तांदूळ), नट-आधारित चीज आणि इतर डेअरी-मुक्त उत्पादने यासारखे विविध गैर-दुग्धजन्य पर्याय उपलब्ध आहेत.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की अनेक लोकांसाठी केसिन हे प्रथिनांचे एक मौल्यवान स्त्रोत असले तरी, ज्यांना ऍलर्जी आहे त्यांनी सावधगिरी बाळगली पाहिजे आणि आहारात समाविष्ट करण्यापूर्वी आहारतज्ज्ञांचा किंवा डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.

माहिती संकलन-

- योगेश रमाकांत भोलाणे

Read more about author