chalk lamp

मेणापासून बनला खडूचा दिवा

मेण हा सेंद्रिय संयुगांचा (organic compounds) एक वर्ग आहे जो सामान्यत: खोलीच्या तपमानावर घन असतो परंतु उच्च तापमानात वितळतो. हे त्याच्या हायड्रोफोबिक (पाण्याला तिरस्करणीय) आणि malleable गुणधर्मांद्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहे. मेण वनस्पती, प्राणी आणि खनिजांसह विविध स्त्रोतांकडून प्राप्त केले जातात. ते त्यांच्या अद्वितीय भौतिक आणि रासायनिक गुणधर्मांमुळे विविध उद्योगांमध्ये विविध उद्देशांसाठी कार्य करतात.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

खडूचा दिवा
मेणाचा उपयोग
मधमाशीपासून निर्मित मेण
मेणाचे प्रकार
निष्कर्ष

अपार्टमेंटमधील पॅसेजमध्ये जिन्याच्या जवळ चांगल्या गप्पा रंगल्या होत्या. क्रिकेटचा विषय चांगला रंगात असतांना लाईट गेली. शरदच्या वडीलांनी लगेच फोन करून चौकशी केली आणि त्यांनी सांगितले की पुढील एक तास तरी लाईट येणार नाही. मोठ्या मंडळींनी लगेच मेणबत्ती लाऊन प्रकाश केला. त्यात देवरे काकू ओरडल्या की मेणबत्त्त्या थेट फरशीवर लाऊ नका, त्यांचे मेण काढतांना त्रास होतो. सर्वांनी मेणबत्त्या विशिष्ट अशा आधारावर लावल्या आणि गप्पा पुन्हा सुरू झाल्यात. त्यात एकाने प्रश्‍न केला,‘‘मेणबत्तीचे बरेच मेण वाया जाते, त्यांचा काही उपयोग करता येऊ शकतो का? ’’

‘‘उरलेले मेण बॅगच्या चेनवर फिरवायचे, त्यामुळे चेन पटकन लागते आणि उघडते.’’

‘‘दाराच्या बिजागर्‍यांवरही मेण घासले की ते आवाज करीत नाहीत.’’

‘‘उरलेले मेण गोळा करायचे आणि ते पणतीत टाकायचे आणि वात लाऊन पणती पेटते आणि चांगला उजेड देते’’

प्रत्येक जण काही काही तर्क लढवून उरलेल्या मेणाचे उपयोग सांगत होते, जगत मात्र सर्वांचे बोलणे नीट ऐकत होता. सर्वांचे उपाय संपल्यावर तो म्हणाला,‘‘ उरलेल्या मेणाचे तुम्ही सांगितलेले उपयोग खरोखरच उपयुक्त आहेत. मात्र त्यापेक्षा वेगळा आणि अनोखा उपयोग मी तुम्हाला आज सांगणार आणि आणि करूनही दाखविणार आहे.’’ असे म्हणते जगत घरात गेला आणि काही साहित्य घेऊन आला. जगतच्या हातात एक प्लेट होती, मेणबत्ती पेटवून जगतने प्लेटच्या मध्यभागी मेणबत्ती स्थिर केली. नंतर त्याने मेणबत्तीच्या बुडाजवळ काही खडू ठेवले आणि सर्वांना निरीक्षण करण्यास सांगितले. काही वेळाने तो म्हणाला,‘‘नीट बघा, मेणबत्तीचे वितळणारे मेण खाली येऊन या खडूंमध्ये शोषले जात आहेत. हे खडू बहुअंशी मेण शोषून घेतील. त्यांनंतर मेण शोषलेले हे खडू दिव्यासारखे पेटविता येतात आणि त्यापासून उजेड मिळविता येतो’’

काही वेळाने संपूर्ण मेणबत्ती विझली. मेणबत्तीच्या बुडाजवळील खडू जगतने उचलले, काही खडू एकमेकांना चिटकले होते, ते त्याने अलगद वेगळे केले आणि वाटीमध्ये एक खडू उभा ठेऊन त्याला पेटविले. खडूने पेट घेताच सर्वांनी टाळ्या वाजविल्या.

‘‘मेणबत्तीच्या उर्वरीत मेणाचा एक चांगला उपयोग आम्हाला समजला, मात्र हे खडू तर पेटल्यानंतर काळे पडत आहेत, ते फेकून द्यायचे की त्यांचा काही उपयोग करता येईल.’’शरदने प्रश्‍न केला.

‘‘हा एक उत्तम प्रश्‍न आहे, नीट निरीक्षण केले की असे प्रश्‍न विचारता येतात,’’असे म्हणत जगतने शरदचे कौतूक केले आणि तो पुढे म्हणाला,‘‘ खडू पूर्ण जळल्यानंतर काळे पडतात, मात्र ते फेकून द्याचे नाहीत, त्यांचा पुन्हा लिहिण्याकरीता वापर करता येतो.’’जगतने नंतर जळालेल्या खडूपासून भिंतीवर लिहून दाखविले आणि तेवढ्यात लाईट आली. सर्वांनी पुन्हा टाळ्या वाजविल्या, मात्र भिंतीवर लिहिलेले बघून देवरे काकू काय ओरडल्या याचा अंदाज तुम्ही केला असेलच.

मेणाचा उपयोग | Uses of Wax

जगतने मेणबत्तीमधील वाया जाणाऱ्या मेणाचा उपयोग कसा करायचा हे सांगितले. पण मेणाचा फक्त हाच उपयोग आहे का, हा प्रश्न तुम्हाला पडला असेल. खरेतर मेण हा एक बहुमुखी पदार्थ आहे ज्याचा विविध उद्योगांमध्ये मोठ्या प्रमाणात उपयोग होतो. विविध प्रकारच्या मेणाचे विशिष्ट गुणधर्म त्यांना विविध कारणांसाठी योग्य बनवतात. येथे मेणाचे काही सामान्य उपयोग दिले आहेत:

मेणबत्त्या: मेणाचा सर्वात पारंपारिक वापर म्हणजे मेणबत्ती बनवणे. पॅराफिन मेण, मेण आणि सोया मेण (Paraffin wax, beeswax, and soy wax) सामान्यतः मेणबत्त्या तयार करण्यासाठी वापरले जातात.
शिक्का मारण्यात (Sealing) : सीलबंद लिफाफे, पत्रे किंवा अधिकृत दस्तऐवज यासारख्या सील करण्याच्या हेतूंसाठी मेणाचा वापर केला जातो. हे बहुतेकदा मेणाच्या सीलचा वापर करून केले जाते, ज्यामध्ये प्रतीक किंवा आद्याक्षरे असू शकतात.
पॉलिशिंग आणि कोटिंग: विविध पॉलिशिंग आणि कोटिंग ऍप्लिकेशन्समध्ये मेणाचा वापर केला जातो. उदाहरणार्थ, ऑटोमोबाईलमध्ये वापरण्यात येणाऱ्या विविध पार्टवरील पेंटचे संरक्षण करण्यासाठी आणि चमक वाढविण्यासाठी त्यावर मेण वर लावले जाते. फर्निचरमध्ये मेणाचा वापर लाकडी पृष्ठभागांना पॉलिश आणि संरक्षित करण्यासाठी केला जातो.
मॉडेलिंग आणि शिल्पकला: शिल्पकार आणि कलाकार अनेकदा मॉडेलिंग आणि शिल्पकलेसाठी मेणाचा वापर करतात. शिल्पकला मेण इतर सामग्रीमध्ये कास्ट करण्यापूर्वी क्लिष्ट आणि तपशीलवार मॉडेल तयार करण्यास अनुमती देते.
सौंदर्यप्रसाधने: मेण सामान्यतः कॉस्मेटिक्स आणि वैयक्तिक काळजी उत्पादनांमध्ये वापरले जाते, जसे की लिप बाम, क्रीम आणि लोशन.
वैद्यकीय क्षेत्र: पॅराफिन वॅक्स सारखे वैद्यकीय दर्जाचे मेण, संधिवात वेदना कमी करण्यासाठी आणि त्वचेला मॉइश्चरायझ करण्यासाठी उपयोगात आणले जाते. पॅराफिन वॅक्स बाथ सारख्या थेरपीमध्येही हे मेण वापरले जाते.
खादय क्षेत्र: अन्न-दर्जाचे मेण (Food-grade waxes) , जसे की मधमाशांपासून निर्मित मेण (beeswax), अन्न उद्योगात फळे आणि भाज्यांना त्यांचे स्वरूप वाढवण्यासाठी आणि शेल्फ लाइफ वाढवण्यासाठी वापरतात.
गुंतवणूक कास्टिंग (Investment Casting) : उत्पादन उद्योगात, गुंतवणुकीच्या कास्टिंगमध्ये मेणाचा नमुना वापरला जातो. मेणाचा नमुना सिरॅमिक शेलने लेपित केला जातो, वितळला जातो आणि धातूचे गुंतागुंतीचे भाग तयार करण्यासाठी वितळलेल्या धातूने बदलले जाते.
फार्मास्युटिकल्स: औषधांमध्ये मेणांचा वापर कोटिंग गोळ्या आणि टॅब्लेटसाठी केला जातो, यामुळे गोळ्यांना नियंत्रित-रिलीझ यंत्रणा प्राप्त होते.
इलेक्ट्रॉनिक्स: कमी वितळण्याचे बिंदू असा विशिष्ट गुणधर्म असलेले मेण इलेक्ट्रॉनिक्स उद्योगात पॉटिंग आणि इलेक्ट्रॉनिक घटकांच्या एन्केप्सुलेशन सारख्या अनुप्रयोगांसाठी वापरले जातात.
कला संवर्धन: संरक्षक कलाकृतींच्या जीर्णोद्धार आणि संवर्धनासाठी मेणाचा वापर करतात, विशेषत: लाकडी कलाकृतींवर उपचार करण्यासाठी किंवा शिल्पांवर पॅटीना राखण्यासाठी मेणाचा उपयोग होतो.
दंत उद्योग: डेंटल वॅक्सचा वापर दंत उद्योगात साचा तयार करणे, चाव्याचे ठसे आणि तात्पुरते मुकुट (crowns) यासह विविध प्रयोगांसाठी केला जातो.
कापड: कापड उद्योगात मेणांचा वापर कापडांना वॉटरप्रूफिंग करण्यासाठी किंवा शिवणकामाच्या धाग्यांवर गुळगुळीत फिनिश तयार करण्यासाठी केला जातो.
पॅकेजिंग: ओलावा प्रतिरोध प्रदान करण्यासाठी मेण-लेपित कागद किंवा पुठ्ठे पॅकेजिंगमध्ये वापरले जातात. हे अन्न उत्पादनांच्या पॅकेजिंगमध्ये अनेकदा दिसून येते.

मधमाशीपासून निर्मित मेण । Beewax

beewax हे मेण, मधमाश्यांद्वारे उत्पादित केलेला नैसर्गिक पदार्थ आहे. त्याचे विविध उद्योगांमध्ये विविध प्रकारचे उपयोग आहेत. येथे beewax मेणाचे काही सामान्य उपयोग आहेत:

Beewax मेणबत्ती : beewax हे मेण त्या मेणाचा नैसर्गिक सुगंध, स्वच्छ बर्न आणि दीर्घकाळ टिकणाऱ्या गुणांमुळे मेणबत्ती बनवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जाते. beewax मेणबत्त्या त्यांच्या तेजस्वी ज्वाला आणि कमी काजळीसाठी ओळखल्या जातात.
लेदर कंडिशनिंग: मधमाशीचे मेण चामड्याच्या निगा उत्पादनांमध्ये कंडिशन आणि वॉटरप्रूफ चामड्याच्या वस्तू जसे शूज, बेल्ट आणि बॅगमध्ये वापरले जाते. हे लेदरची लवचिकता टिकवून ठेवण्यास मदत करते.
अन्न आवरण: beewax मेण, जोजोबा ऑइल आणि ट्री रेजिनसह कॉटन फॅब्रिकमध्ये मिसळून बनवलेले मेणाचे wraps अन्न साठवण्यासाठी प्लास्टिकच्या आवरणाला पर्यावरणपूरक पर्याय आहेत. हे wraps पुन्हा वापरता येतात आणि ते बायोडिग्रेडेबल असतात.
थ्रेड वंगण: शिवणकामात beewax मेण बहुतेक वेळा धाग्यावर लावला जातो ज्यामुळे ते अधिक आटोपशीर बनते. हे थ्रेडची ताकद आणि वापरणी सुधारण्यास मदत करते.
मॉडेलिंग आणि शिल्पकला: मधमाशांचा मेण कलेत मॉडेलिंग आणि शिल्पकलेसाठी वापरला जातो.
लाकडासाठी Sealant: अपूर्ण किंवा पुन्हा दावा केलेल्या लाकडासाठी beewax मेणाचा वापर नैसर्गिक सीलंट (Sealant) म्हणून केला जाऊ शकतो. हे ओलावापासून संरक्षण प्रदान करते आणि लाकडाचे स्वरूप वाढवते.
आरोग्यसेवा उत्पादने: मधमाशांचा मेण हा मलम आणि सॅल्व्हसह (salves) काही आरोग्यसेवा उत्पादनांमध्ये एक घटक आहे. हे त्याच्या सुखदायक आणि संरक्षणात्मक गुणधर्मांसाठी मूल्यवान आहे.
बंदुक वंगण (Firearm Lubricant) :मेणाचा वापर बंदुकांसाठी नैसर्गिक वंगण म्हणून केला जाऊ शकतो. हे गंजपासून संरक्षण करण्यास मदत करते आणि भाग हलवण्याकरिता एक गुळगुळीत पृष्ठभाग प्रदान करते.

मेणाचे प्रकार । Types of wax

येथे काही सामान्य प्रकारचे मेण आणि त्यांचे स्त्रोत आहेत:

मधमाश्या (Apis mellifera) द्वारे उत्पादित- खोलीच्या तपमानावर घन, तुलनेने कमी तापमानात वितळते. अनेकदा नैसर्गिक, आनंददायी सुगंध असतो.
पॅराफिन वॅक्स: पेट्रोलियम, जीवाश्म इंधन पासून तयार होते. गंधहीन, पांढरे आणि खोलीच्या तपमानावर घन असते. हे मेण कमी तापमानात वितळते, ते विविध अनुप्रयोगांसाठी योग्य बनवते.
कार्नौबा मेण (Carnauba Wax) : ब्राझीलमधील कार्नौबा पाम (कोपर्निसिया प्रुनिफेरा) च्या पानांमधून हे मेण काढले जाते. हे मेण कठोर, अर्धपारदर्शक आणि उच्च वितळण्याचा बिंदू असणारे आहे. अनेकदा सौंदर्यप्रसाधने, पॉलिश आणि कोटिंग्जमध्ये वापरले जाते.
सोया मेण (Soy Wax) : सोयाबीन तेल पासून हे मेण बनविले जाते. हे मेण बायोडिग्रेडेबल असते. मेणबत्ती बनवताना पॅराफिन मेणाचा पर्याय म्हणून सामान्यतः हे मेण वापरले जाते.
जोजोबा मेण: हे मेण जोजोबा वनस्पती (सिमंडसिया चिनेन्सिस) च्या बियांपासून काढलेले असते. मानवी त्वचेद्वारे उत्पादित नैसर्गिक तेलांसारखेच हे मेण असते. सौंदर्यप्रसाधने आणि स्किनकेअर उत्पादनांमध्ये वापरले जाते.
मायक्रोक्रिस्टलाइन मेण: हे मेण पेट्रोलियम शुद्धीकरण प्रक्रियेचे उपउत्पादन आहे. पॅराफिन मेणापेक्षा लहान क्रिस्टल्स आहेत, ते अधिक घन आणि लवचिक बनवतात. अन्न आणि कॉस्मेटिक उद्योगांमध्ये अनेकदा वापरले जाते.
शेलॅक मेण (Shellac Wax) : हे मेण लाख किडीच्या रेझिनस स्रावापासून (केरिया लक्का) प्राप्त होते. अन्न उद्योगात आणि लाकूड आणि इतर पृष्ठभाग पूर्ण करण्यासाठी नैसर्गिक ग्लेझिंग एजंट म्हणून हे मेण वापरले जाते.
मॉन्टन वॅक्स (Montan Wax) : हे मेण लिग्नाइट, एक प्रकारचा कोळसा यापासून काढले जाते. हे मेण पिवळा ते तपकिरी रंगाचे असते. पॉलिश, शाई आणि कोटिंग्जमध्ये वापरले जाते.
ओझोकेराइट मेण (Ozokerite Wax) : हे मेण नैसर्गिकरित्या उद्भवणारे खनिज मेण आहे. पृथ्वीवरील ठेवींमधून या मेणाचे उत्खनन होते. सौंदर्यप्रसाधने, फार्मास्युटिकल्स आणि पॉलिशमध्ये या मेणाचे वापरले जाते.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

मेणाचे विविध उपयोग आहेत, ज्यात मेणबत्ती बनवणे, सौंदर्यप्रसाधने, औषधी, खाद्यपदार्थ, पॉलिश आणि औद्योगिक उपयोग यांचा समावेश आहे परंतु ते इतकेच मर्यादित नाही. त्यांचे भौतिक गुणधर्म, जसे की वितळण्याचे बिंदू, कडकपणा आणि लवचिकता, त्यांना विविध उद्योगांमध्ये विशिष्ट अनुप्रयोगांसाठी योग्य बनवतात. याव्यतिरिक्त, अनेक नैसर्गिक मेण हे बायोडिग्रेडेबल असतात आणि विशिष्ट उत्पादनांमध्ये पर्यावरणास अनुकूल पर्याय म्हणून काम करू शकतात.

- योगेश रमाकांत भोलाणे
Read more about author