Jawar Lahi

लाह्यांचे तत्त्व

खाऊ म्हणजे ज्वारीच्या लाह्या बघून सर्व मुले आश्चर्य चकित झाली. ज्वारीच्या लाह्या कशा बनतात, त्यांचा आरोग्याच्या दृष्टीने उपयोग काय? याबाबत जगतने सर्व मित्रांना माहिती दिली. मक्याच्या दाण्यांपासून पॉपकॉर्न बनविले जातात, त्याच तत्वाने ज्वारीच्या लाह्या बनविल्या जातात, हे आता स्पष्ट झाले.

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

खाऊ म्हणजे ज्वारीच्या लाह्या
पचन संस्थेसाठी ज्वारीच्या लाह्या
लाही अशी बनते
तुरटीची लाही
निष्कर्ष

खाऊ म्हणजे ज्वारीच्या लाह्या | Sorghum flakes food

एकत्र जमायची वेळ सकाळचे १० अशी ठरलेली असतांनाही शरद उशिरा आला. त्याच्या हातात काहीतरी खाऊ आहे असे समजतातच सर्व मुले त्याच्या भोवती गोळा झाली. तो खाऊ म्हणजे ज्वारीच्या लाह्या होत्या. सर्व मुले आनंदात लाह्या खात होती. काही जणांनी तर ज्वारीच्या लाह्या पहिल्यांदाच पाहिल्या होत्या.
‘‘काय शरद, आज लाह्या कशा काय?’’जगतने प्रश्‍न केला.

पचन संस्थेसाठी ज्वारीच्या लाह्या | Sorghum flakes for digestive system

‘‘माझ्या आजीला डॉक्टरांनी लाह्या खायला सांगिलत्या आहेत, त्यामुळे पचन संस्था सुरळीत काम करते, असे डॉक्टरांचे म्हणणे आहे. ज्वारी हे एक पौष्टिक धान्य आहे ज्यामध्ये फायबर, प्रथिने, जीवनसत्त्वे आणि खनिजे असतात. लाही केलेले ज्वारी यापैकी बरेच पौष्टिक गुण टिकवून ठेवते, ज्यामुळे ते आरोग्यदायी स्नॅक पर्याय बनते. ज्वारीच्या लाह्या विविध प्रकारचे पौष्टिक फायदे देते, ज्यामुळे ते निरोगी आणि चवदार स्नॅक पर्याय बनते. तुमच्या आहारात ज्वारीचा समावेश करण्याचे काही संभाव्य फायदे येथे आहेत, ते म्हणजे, ज्वारी हे एक संपूर्ण धान्य आहे ज्यामध्ये फायबर, प्रथिने, जीवनसत्त्वे (ब जीवनसत्त्वांसह), आणि खनिजे (लोह आणि मॅग्नेशियमसह) यांसारखी आवश्यक पोषक तत्त्वे असतात. ज्वारी नैसर्गिकरित्या ग्लूटेन-मुक्त आहे, ज्यामुळे सेलिआक रोग, ग्लूटेन संवेदनशीलता किंवा ग्लूटेन-मुक्त आहार पाळणाऱ्या लोकांसाठी ज्वारीच्या लाह्या उपयुक्त आहेत.

तसेच पाचक आरोग्यासाठी फायबर महत्वाचे आहे, आणि ज्वारीमध्ये आहारातील फायबर असते, जे नियमित आतड्यांसंबंधी हालचालींना चालना देण्यास, आतड्यांच्या आरोग्यास समर्थन देण्यास आणि परिपूर्णतेची भावना निर्माण करण्यास मदत करते. याशिवाय ज्वारी हा वनस्पती-आधारित प्रथिनांचा चांगला स्रोत आहे. स्नॅक्समध्ये प्रथिने समाविष्ट केल्याने तृप्त होण्यास मदत होते आणि अत्यावश्यक अमीनो ऍसिड मिळू शकतात. ज्वारीच्या लाह्या तुलनेने कमी-कॅलरी स्नॅक आहे. ज्वारीमध्ये अँटिऑक्सिडंट्स असतात, त्यात फिनोलिक संयुगे असतात, जे विविध आरोग्य फायद्यांशी संबंधित आहेत. अँटिऑक्सिडंट्स ऑक्सिडेटिव्ह तणावाचा सामना करण्यास मदत करतात. ज्वारीमध्ये असलेली जीवनसत्त्वे आणि खनिजे एकूणच सूक्ष्म पोषक घटकांच्या सेवनात योगदान देतात. उदाहरणार्थ, रक्तातील ऑक्सिजन वाहून नेण्यासाठी लोह आवश्यक आहे आणि विविध शारीरिक कार्यांसाठी मॅग्नेशियम महत्त्वपूर्ण आहे. ज्वारी हे नैसर्गिकरित्या ग्लूटेन-मुक्त आहे, जे ग्लूटेन संवेदनशीलता असलेल्या किंवा ग्लूटेन-मुक्त आहाराचे पालन करणाऱ्या व्यक्तींसाठी फारच उपयुक्त आहे.

ज्वारीच्या लाह्या स्नॅक म्हणून वापरता येते किंवा विविध पाककृतींमध्ये वापरले जाऊ शकते. हे सॅलड्स, ट्रेल मिक्समध्ये वापरले जाऊ शकते किंवा दही किंवा डेझर्टसाठी टॉपिंग म्हणून वापरले जाऊ शकते. विशेष म्हणजे लाही केलेल्या ज्वारीमध्ये सौम्य, खमंग चव असते जी वैयक्तिक पसंतीनुसार विविध मसाले किंवा गोड पदार्थांसह वाढवता येते. ज्वारीच्या वेगवेगळ्या जाती ज्वारीच्या फोडणीत किंचित भिन्न चव आणि पोत देऊ शकतात. काही जातींमध्ये लहान किंवा मोठ्या कर्नल असू शकतात, ज्यामुळे अंतिम उत्पादनावर परिणाम होतो. लाह्या आणायला सकाळी मी पप्पांसोबत गेलो होतो. एकवेळ पॉपकॉर्न लगेच उपलब्ध होतील, मात्र ज्वारीच्या लाह्या मिळविण्यासाठी बरीच शोधाशोध करावी लागली’’ - शरद

शरदचे बोलणे सुरू असतांना बाकीच्या मुलांमध्ये गोधळ सुरू झाला.ज्वारीच्या लाह्या बनतात कशा, यावरून त्यांच्यामध्ये चर्चा सुरू होती.
‘‘ज्वारीच्या लाह्या बनविण्याची मोठी फॅक्टरी असते, तेथे लाह्या बनतात’’
‘‘केमिकल्स वापरून ज्वारीच्या लाह्या बनतात’’
‘‘ज्वारीच्या लाह्या बनविणे सोपे आहे, आमच्या घरी मक्याच्या दाण्यांपासून पॉपकॉर्न बनविले होते, ज्वारीचेही तसेच असेल’’

अशी मुलांमध्ये चर्चा वाढतच गेली. एकमत होत नव्हते, त्यामुळे अर्थातच खरे काय हे जाणून घेण्यासाठी मुलांनी त्यांचा मोर्चा जगतकडे वळविला. जगतने सर्वांना शांत केले आणि तो म्हणाला,

लाही अशी बनते | Lahi becomes like this

‘‘खरे तर लाह्या बनविण्यासाठी फार मोठे कौशल्य लागत नाही, ज्वारीची लाही बनवण्याची प्रक्रिया पॉपकॉर्न सारखीच असते. ज्वारीचे दाणे एका भांड्यात किंवा विशेष पॉपिंग उपकरणे वापरून गरम केले जातात. उष्णतेमुळे कर्नलमधील ओलावा वाफेत बदलतो, कर्नल फुटेपर्यंत दबाव निर्माण होतो, परिणामी ज्वारीची लाही बनते. लाह्या बनविण्याचे बरेच कारखाने घरगुती स्वरूपाचेच आहेत.

वनस्पतीच्या काही धान्यांमध्ये पाण्याचा अंश असतो, असे धान्य तापविल्यास किंवा त्यास विशिष्ट प्रकारे उष्णता दिल्यास त्या पाण्याच्या अंशाची वाफ होते आणि ती वाफ जोर्‍यात बाहेत फेकली जाते. त्यामुळे त्या धान्याचा आकार वाढतो आणि त्यालाच आपण लाही म्हणतो. मक्याचे पॉपकॉर्न घरच्या घरी बनविण्यासाठी विशिष्ट अशा पॅकींगमध्ये मक्याचे दाणे बाजारात मिळतात, ते कुकरमध्ये टाकून आणि उष्णता देऊन पॉपकॉर्न सहज बनविता येतात. सर्व प्रकारच्या धान्यांपासून लाही बनविण्याचे मूळ तत्त्व हेच आहे.’’
ही माहिती ऐकून लाही कशी बनते, हे जगतच्या सर्व मित्रांना समजले. मात्र त्यांना त्याचे प्रात्यक्षिकही बघायचे होते. त्यासाठी सर्वांनी आग्रह धरला. त्यांचा आग्रह बघून जगत म्हणाला,

तुरटीची लाही | Alum lahi

‘‘ लाही बनविणे सोपे असले तरी त्यासाठी विशिष्ट अशा त्या पिकाच्या जातीचे धान्य असणे जरूरीचे आहे, पिकांचे काही वाण फक्त लाह्या बनविण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. त्या वाणांचे धान्य आज आपल्याकडे नाही, मात्र लाही कशी बनते हे मात्र तुम्हाला वेगळ्या प्रकारे मी दाखविणार आहे.’’असे सांगत जगतने सर्व मुलांना घरी बोलाविले. तेथे जगतने एक लांब दांडीचा चमचा, रूमाल, तुरटी असे साहित्य गोळा केले. त्यांनतर त्याने लांब दांडीच्या चमच्याच्या टोकाला रूमाल गुंडाळून तो हातात घेतला, चमच्यामध्ये छोटासा तुरटीचा तुकडा मध्यभागी ठेवला आणि चमचा गॅसच्या ज्योतीवर तापविण्यास सुरूवात केली. तो तुकडा काही क्षणांमध्ये फुगला आणि त्याची लाही बनली. हे बघून सर्व मुलांनी टाळ्या वाजविल्या.नेमके घडले काय आणि कसे हे स्पष्ट करण्यासाठी जगत म्हणाला,
‘‘ तुरटीच्या स्फटीकामध्ये म्हणजेच त्याच्या तुकड्यामध्ये पाणी असते. तापविल्यावर त्याची वाफ जोराने बाहेर फेकली जाते, त्यामुळे तुरटीच्या तुकड्याचा आकार वाढतो आणि यालाच तुरटीची लाही म्हटले जाते.’’
लाही कशी बनते हे तर मुलांना समजले, त्यासोबत शरदने लाह्या खाण्याचे आरोग्याच्या दृष्टीने किती उपयोग आहेत, हे स्पष्ट केली. यापुढे पिझ्झा किंवा तत्सम पदार्थ खाण्यापेक्षा लाह्या खाऊ असे आश्‍वासन सर्व मुलांनी दिले.

ज्वारीच्या लाह्यांचे आरोग्य फायदे । Health benefits of sorghum milk

ज्वारीच्या लाह्या सेवन करण्याचे काही संभाव्य आरोग्य फायदे खालील प्रमाणे आहेत:

ज्वारीच्या लाह्या पोषक तत्वांनी समृद्ध: ज्वारी मॅग्नेशियम, लोह, फॉस्फरस आणि बी जीवनसत्त्वे यासारख्या आवश्यक पोषक तत्वांचा चांगला स्रोत आहे. ज्वारी लाह्यांमध्ये यातील अनेक पोषक घटक टिकून राहतात.
ज्वारीच्या लाह्यांमध्ये आहारातील फायबर: ज्वारीसह संपूर्ण धान्य त्यांच्या उच्च फायबर सामग्रीसाठी ओळखले जाते. पाचक आरोग्यासाठी फायबर आवश्यक आहे, रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित करण्यास मदत करते आणि वजन व्यवस्थापनात योगदान देऊ शकते.
ज्वारीच्या लाह्यांमध्ये अँटिऑक्सिडंट्स: ज्वारीमध्ये फिनोलिक संयुगे आणि फ्लेव्होनॉइड्ससह विविध अँटीऑक्सिडंट्स असतात. अँटिऑक्सिडंट्स शरीराच्या पेशींचे ऑक्सिडेटिव्ह तणावापासून संरक्षण करण्यास मदत करतात, जे जुनाट आजारांशी संबंधित आहे.
ज्वारीच्या लाह्या ग्लूटेन-मुक्त: ज्वारी नैसर्गिकरित्या ग्लूटेन-मुक्त आहे, ज्यामुळे ग्लूटेन संवेदनशीलता किंवा सेलिआक रोग असलेल्यांसाठी एक योग्य पर्याय बनतो.
ज्वारीच्या लाह्यांमध्ये चरबीचे प्रमाण कमी: ज्वारीच्या लाह्यांमध्ये साधारणपणे चरबीचे प्रमाण कमी असते, जे वजन किंवा हृदयाच्या आरोग्यासाठी चरबीचे सेवन व्यवस्थापित करू पाहणाऱ्या व्यक्तींसाठी फायदेशीर ठरू शकते.
ज्वारीच्या लाह्या एनर्जी बूस्ट: ज्वारीमधील कर्बोदके जलद ऊर्जेचा स्रोत देतात. ज्वारीच्या लाह्या ऊर्जा पातळी वाढवण्यास मदत करण्यासाठी एक सोयीस्कर आणि चवदार नाश्ता असू शकतो.
ज्वारीच्या लाह्यांमुळे पोट भरल्याचे समाधान : ज्वारीच्या लाह्यांमध्ये फायबर आणि कुरकुरीतपणाचे मिश्रण परिपूर्णतेची भावना निर्माण करू शकते, संभाव्यतः एकूण कॅलरीचे सेवन कमी करून वजन व्यवस्थापनास मदत करते.
हृदयाचे आरोग्य: ज्वारीसारखे संपूर्ण धान्य हृदयविकाराच्या कमी जोखमीशी संबंधित आहे. ज्वारीमधील फायबर, अँटिऑक्सिडंट्स आणि इतर पोषक घटक हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आरोग्यासाठी योगदान देऊ शकतात.
रक्तातील साखरेचे नियंत्रण: ज्वारीमधील फायबर सामग्री रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित करण्यात मदत करू शकते, ज्यामुळे मधुमेह असलेल्या व्यक्तींसाठी किंवा रक्तातील साखरेचे व्यवस्थापन करू पाहणाऱ्यांसाठी हा एक योग्य पर्याय बनतो.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

ज्वारी हे अन्नधान्य धान्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर पिकवले जाते, जे मानवी वापर, पशुखाद्य आणि इथेनॉल उत्पादनासह विविध कारणांसाठी उपयुक्त आहे. ज्वारीच्या लाह्या पौष्टिक आणि ग्लूटेन-मुक्त नाश्ता म्हणून लोकप्रिय होत आहे. पॉपकॉर्नइतके मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध नसले तरी, ज्वारीच्या लाह्या विशिष्ट खाद्यपदार्थांच्या दुकानांमध्ये, हेल्थ फूड स्टोअरमध्ये किंवा अन्य किरकोळ विक्रेत्यांकडे उपलब्ध असतात.

- योगेश रमाकांत भोलाणे
Read more about author