नेब्यूलायझर - श्‍वासाद्वारे औषध | Nebulizer - Inhalation drug

nebulizer

नेब्यूलायझर - श्‍वासाद्वारे औषध

नेब्यूलायझर मशीनमुळे द्रव स्वरूपातील औषधे अत्यंत बारीक कणांच्या स्वरूपात बाहेर सोडली जातात. यामुळे औषध सहजपणे श्‍वासाद्वारे तोंडातून किंवा नाकाला लावलेल्या मास्कद्वारे आत जाते. नेब्यूलायझरमुळे थेट फुफ्फुसाला  औषध उपलब्ध होत असल्यामुळे ते इतर औषधांच्या तुलनेत जास्त परिणामकारक आहे. 

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

• नेब्युलायझर हे एक वैद्यकीय उपकरण
• नेब्युलायझर मशीन अशी असते
• नेब्युलायझर वापरण्याच्या प्रक्रिया 
• नेब्युलायझर्सची नियमित स्वच्छता आणि देखभाल
• नेब्युलायझर्स फायदे
• निष्कर्ष

नेब्युलायझर हे एक वैद्यकीय उपकरण | A nebulizer is a medical device

नेब्युलायझर हे एक वैद्यकीय उपकरण आहे ज्याचा उपयोग fine mist किंवा एरोसोलच्या ( aerosol) स्वरूपात थेट फुफ्फुसात औषध वितरीत करण्यासाठी केला जातो. दमा, क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीज (सीओपीडी) chronic obstructive pulmonary disease (COPD) आणि इतर फुफ्फुसाच्या आजारांसारख्या श्वसनाच्या स्थितींवर उपचार करण्यासाठी याचा वापर केला जातो. नेब्युलायझर्स विशेषत: ज्या रुग्णांना इनहेलर वापरण्यात अडचण येत आहे किंवा औषधांच्या सतत आणि नियंत्रित डोसची आवश्यकता आहे अशा रुग्णांना औषध देण्यासाठी उपयुक्त आहेत.

नेब्युलायझर मशीन अशी असते | A nebulizer machine is like this

नेब्युलायझर फुफ्फुसात सहज श्वास घेता येणार्‍या द्रव औषधाचे बारीक धुक्यात fine mist रूपांतर करून कार्य करते. डिव्हाइसमध्ये अनेक मुख्य घटक असतात:

कंप्रेसर: Compressor

कंप्रेसर हा नेब्युलायझरचा मुख्य उर्जा स्त्रोत आहे. हा सहसा विद्युत पंप असतो जो संकुचित हवेचा प्रवाह तयार करतो.

औषधी कप: Medication Cup

औषधी कप हा एक लहान कंटेनर असतो जिथे द्रव औषध ठेवले जाते. औषध सोल्यूशन किंवा सस्पेन्शन solution or suspension स्वरूपात असू शकते आणि ते सामान्यत: रुग्णाच्या स्थितीनुसार डॉक्टर लिहून देतात.

एअर ट्यूबिंग: Air Tubing

एअर टयूबिंग कॉम्प्रेसरला औषधी कपशी जोडते. कंप्रेसरमधून दाबलेली हवा ट्यूबिंगमधून आणि औषधी कपमध्ये जबरदस्तीने आणली जाते.

माउथपीस किंवा मास्क: Mouthpiece or Mask

माउथपीस हा नेब्युलायझरचा एक भाग आहे जो रुग्ण एरोसोलाइज्ड औषध श्वास घेण्यासाठी वापरतो. काही प्रकरणांमध्ये, विशेषत: लहान मुलांसाठी किंवा ज्या रुग्णांना माउथपीस वापरण्यात अडचण येत आहे, त्याऐवजी मास्क वापरला जाऊ शकतो.

नेब्युलायझर वापरण्याच्या प्रक्रियेत खालील बाबींचा समावेश आहे

• विहित औषधे नेब्युलायझरच्या औषधी कपमध्ये ओतली जातात.
• ट्यूबिंग औषधी कप आणि कॉम्प्रेसरला जोडलेले आहे.
• त्यानंतर रुग्ण माउथपीस किंवा मास्कद्वारे श्वास घेतो. ते श्वास घेत असताना, औषध थेट त्यांच्या फुफ्फुसात पोहोचवले जाते.

रुग्णांनी नेब्युलायझरद्वारे औषधांच्या डोस आणि वारंवारतेबद्दल त्यांच्या डॉक्टरांच्या सूचनांचे पालन करणे आवश्यक आहे. 

नेब्युलायझर्सची नियमित स्वच्छता आणि देखभाल | Regular cleaning and maintenance

नेब्युलायझर्सचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो कारण ते श्वसनमार्गावर औषधोपचार थेट पोहोचवण्यात प्रभावी असतात, ज्यामुळे श्वसनाच्या लक्षणांवर त्वरित आराम मिळतो. तथापि, सुरळीतपणे वापरण्यासाठी आणि दूषित होण्यापासून रोखण्यासाठी नेब्युलायझर्सची नियमित स्वच्छता आणि देखभाल आवश्यक आहे. नेब्युलायझरची योग्य प्रकारे स्वच्छता आणि काळजी कशी घ्यावी याबद्दल डॉक्टर मार्गदर्शन करू शकतात.

नेब्युलायझर्स फायदे | Benefits of Nebulizers

नेब्युलायझर्स अनेक फायदे आहेत, ज्यामुळे ते श्वासोच्छवासाच्या स्थितीच्या उपचारांसाठी एक मौल्यवान वैद्यकीय उपकरण बनतात. नेब्युलायझर वापरण्याच्या काही प्रमुख फायद्यांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• प्रभावी औषध वितरण- नेब्युलायझर्स द्रव औषधाला बारीक धुक्यात रूपांतरित करतात, ज्यामुळे औषध फुफ्फुसात खोलवर पोहोचते. श्वसनमार्गामध्ये हे थेट वितरण औषधांचे अधिक चांगले शोषण आणि वितरण सुनिश्चित करते, ज्यामुळे श्वसनाच्या लक्षणांपासून अधिक प्रभावी आणि जलद आराम मिळतो.
• सर्व वयोगटांसाठी उपयुक्त:- नेब्युलायझरचा वापर सामान्यतः लहान मुले, मुले, प्रौढ आणि वृद्धांमध्ये केला जातो. ते विशेषतः लहान मुलांसाठी किंवा वृद्ध रूग्णांसाठी उपयुक्त आहेत ज्यांना पारंपारिक इनहेलर योग्यरित्या वापरण्यात अडचण येऊ शकते.
• सतत आणि नियंत्रित डोस: नेब्युलायझर औषधांचा सतत आणि सातत्यपूर्ण प्रवाह प्रदान करतात, हे सुनिश्चित करतात की निर्धारित डोस prescribed dose विशिष्ट कालावधीत वितरित केला जातो. ही पद्धत दीर्घकालीन श्वसन स्थिती व्यवस्थापित करण्यासाठी आणि लक्षणांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी फायदेशीर ठरू शकते.
• वापरण्यास सोपा-नेब्युलायझर्स वापरण्यास सामान्यतः सोपे आणि सहज असतात आणि योग्य वापर सुनिश्चित करण्यासाठी रूग्ण डॉक्टरांकडून प्रशिक्षण घेऊ शकतात. त्यांना सोप्या स्टेप्सची आवश्यकता असते, जसे की कपमध्ये औषध ओतणे, ट्यूबिंग जोडणे आणि धुके मुखपत्र mouthpiece किंवा मास्कमधून आत घेणे.विशेष म्हणजे या उपकरणात वापरले जाणारे औषध आत सोडण्यासाठी विशिष्ट कठीण क्रिया करावी लागत नाही आणि यात वापरले जाणारे औषधामुळे तोंडात चिकटपणा किंवा इतर प्रकारे कोणताही त्रास फारसा जाणवत नाही.
• गंभीर आजारी रूग्णांसाठी उपयुक्त- तसेच नेब्यूलायझर वापरतांना खूप खोल श्‍वास घ्या किंवा विशिष्ट प्रकारे श्‍वास घ्या असे करण्याची अजिबात गरज नसते. सामान्यपणे श्‍वास घेऊनही नेब्यूलायझरचा उपयोग होतो. त्यामुळे ज्यांना गंभीर स्वरूपाचा दमा झालेला आहे अशा लहान मुलांमध्ये आणि वयस्कर माणसांमध्येही ते सहज वापरता येते. नेब्युलायझरचा उपयोग रुग्णालये आणि घरांसह विविध ठिकाणी केला जाऊ शकतो. ते खूप आजारी किंवा कमकुवत असलेल्या रूग्णांसाठी फायदेशीर आहेत जे इनहेलर प्रभावीपणे वापरतात, कारण नेब्युलायझर्सना इनहेलेशनच्या जोरदार प्रयत्नांची आवश्यकता नसते.
• विविध औषधोपचार पर्याय- ब्रॉन्कोडायलेटर्स, कॉर्टिकोस्टिरॉईड्स bronchodilators, corticosteroids आणि इतर श्वसन औषधांसह विविध औषधे नेब्युलायझरद्वारे दिली जाऊ शकतात.
• तात्काळ आराम-नेब्युलायझर्स श्वासोच्छवासाच्या लक्षणांवर त्वरित आराम देतात, ज्यामुळे ते तीव्र दम्याचा झटका, सीओपीडीची तीव्रता किंवा इतर अचानक श्वासोच्छवासाचा त्रास व्यवस्थापित करण्यासाठी उत्कृष्ट पर्याय बनतात. अस्थमाच्या ( Asthma) ज्या रूग्णांना इतर प्रकारची इनहेलर inhaler, रोटोहेलर - rotohaler किंवा स्प्रे spray वापरण्यास अडचणी येतात, असे रूग्ण नेब्यूलायझरचा वापर सहजपणे करू शकतात.
• सिस्टीमिक साइड इफेक्ट्सचा धोका कमी- नेब्युलाइज्ड औषधे प्रामुख्याने श्वसन प्रणालीला लक्ष्य करतात, ज्यामुळे तोंडी औषधांमुळे होणारे सिस्टीमिक साइड इफेक्ट्सचा धोका कमी होतो. गोळ्या किंवा इतर ओैषधे घेण्यापेक्षा नेब्यूलायझर अधिक परिणाम कारक आहे. कारण श्‍वसनाच्या आजारावर दिलेल्या गोळ्या किंवा इतर औषधे प्रथम पोटात जातात आणि तेथे त्यांच्यावर क्रिया होऊन ती रक्तात मिसळतात आणि नंतर फफ्फुस किंवा संबधित अवयवाला दुरूस्त करतात.
• पोर्टेबल पर्याय- आता तर घरी वापरण्यासाठी छोट्या स्वरूपात नेब्यूलायझर बाजारात उपलब्ध झाले आहेत. म्हणून त्यासाठी खास रूग्णालयात जायची गरज भासत नाही. काही नेब्युलायझर्स पोर्टेबल आणि बॅटरी-ऑपरेट करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहेत, जे रुग्णांना प्रवासात त्यांचा वापर करता येतो. त्यामुळे इतर ठिकाणीही उपचार करता येतात.

नेब्युलायझर वापरताना खबरदारी | Precautions while using a nebulizer

दमा किंवा क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीज (सीओपीडी) सारख्या श्वसनविषयक स्थिती असलेल्या व्यक्तींसाठी नेब्युलायझर वापरणे ही औषधे थेट फुफ्फुसापर्यंत पोहोचवण्याची एक सामान्य पद्धत आहे. नेब्युलायझर वापरताना खालील खबरदारी घ्यावी-

• सूचनांचे अनुसरण करा: डॉक्टरांनी सांगितलेल्या नेब्युलायझरचाच नेहमी वापर करा. शिफारस केलेल्या औषधांसाठी शिफारस केलेले डोस आणि वापराची वारंवारता पाळा.
• उपकरणे स्वच्छ ठेवा: निर्मात्याच्या सूचनांनुसार नेब्युलायझर उपकरणे नियमितपणे स्वच्छ आणि निर्जंतुक करा. नेब्युलायझरमध्ये बॅक्टेरिया किंवा रोगजंतू वाढल्याने श्वसन संक्रमण होऊ शकते.
• डिस्टिल्ड वॉटर वापरा: तुमच्या नेब्युलायझरला पाण्याचा वापर आवश्यक असल्यास, डिस्टिल्ड किंवा निर्जंतुकीकरण पाणी वापरा. नळाच्या पाण्यात अशुद्धता असू शकते जी श्वास घेताना हानिकारक असू शकते.
• योग्य औषधोपचार: निर्धारित औषधांचा योग्य डोसमध्ये वापर करा. औषध योग्यरित्या साठवले आहे याची खात्री करा आणि प्रत्येक वापरापूर्वी कालबाह्यता तारीख तपासा.
• प्रदूषण टाळा: नेब्युलायझर किंवा औषध हाताळण्यापूर्वी आपले हात चांगले धुवा. औषधोपचार कक्ष किंवा औषधाच्या संपर्कात येणाऱ्या नेब्युलायझरच्या कोणत्याही भागाला स्पर्श करणे टाळा.
• सरळ बसा: सरळ बसा आणि नेब्युलायझर वापरताना सरळ स्थितीत ठेवा. हे फुफ्फुसांमध्ये औषधाची योग्य वितरण सुनिश्चित करण्यात मदत करते.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

नेब्यूलायझर दोन प्रकारचे असतात. जेट नेब्यूलायझर आणि अल्ट्रासोनिक नेब्यूलायझर. ( Jet Nebulizer and Ultrasonic Nebulizer). श्‍वसनासंबधी आजार असणार्‍यांना नेब्यूलायझर वापरण्याचा सल्ला दिला जातो. खरे तर नेब्यूलायझर वापरतांना कोणत्याही प्रकारे भिती बाळगण्याचे कारण नाही. रूग्ण खूप सिरीयस असेल तर नेब्यूलायझर वापरले जाते, हा सुद्धा गैेरसमज आहे. नेब्युलायझर्सचे असंख्य फायदे आहेत, तरीही नेब्युलायझर सर्व श्वासोच्छवासाच्या स्थितींसाठी किंवा रुग्णाच्या प्राधान्यांसाठी योग्य नसू शकतात आणि विशिष्ट प्रकरणांमध्ये पर्यायी इनहेलर उपकरणांची शिफारस केली जाऊ शकते.

माहिती संकलन-

- योगेश रमाकांत भोलाणे

Read more about author