हेल्थफूड अळिंबी - मशरूम

Healthfood-Mushroom

हेल्थफूड अळिंबी-मशरूम

अळिंबी (मशरूम) म्हटल्यावर अनेक जण बुचकळ्यात पडतील. त्याऐवजी वापरले जाणारे त्याचे समानार्थी नाव मशरूम ( Mushroom) बर्‍यापैकी प्रसिद्ध आहे. मशरूम हे अन्न जरी प्रत्येक घरात पोहचलेले नसले तरी मोठ्या शहरातील मोठ्या हॉटेलमध्ये मशरूमचे विविध पदार्थ उपलब्ध असतात. काय आहे हे मशरूम?

या लेखातील महत्त्वाचे मुद्दे

मशरूम आणि मशरूमचे प्रकार
भारतातील मशरूम
मशरुमचे आरोग्याच्या दृष्टीने महत्व
मशरूम कोणी खाऊ नये?
निष्कर्ष

मशरूम आणि मशरूमचे प्रकार | Mushroom and types of mushrooms

अळिंबी (मशरूम) ही बुरशी वर्गातील विशिष्ट प्रकारच्या बुरशीचे फळ आहे. निसर्गात विशेषत: पावसाळ्यात अशी फळे पहावयास मिळतात. त्यास अळिंबी किंवा भूछत्र किंवा इंग्रजीत Mushroom असे संबोधतात.
निसर्गात अळिंबीचे विषारी आणि बिनविषारी - Toxic and non-toxic तसेच विविध आकार व रंगानुसार असंख्य प्रकार आढळतात. परंतु निसर्गात वाढणार्‍या अळिंबीचा खाण्यासाठी वापर करण्यापुर्वी त्या खाण्यास योग्य आहेत किंवा नाहीत याची खात्री करून घेणे महत्त्वाचे असते.

भारतातील मशरूम | Indian Mushrooms

भारतात बटण, धिंगरी, दुधी व भाताच्या पेंढ्यावरील अळिंबीची लागवड प्रचलित आहे. या मशरूमची आणि इतर मशरूमची थोडक्यात ओळख खालील प्रमाणे आहे-

बटन मशरूम (Agaricus bisporus): बटन मशरूम हे भारतातील सर्वात सामान्यपणे लागवड केलेल्या मशरूमपैकी एक आहे. बटण मशरूमची व्यावसायिकरित्या नियंत्रित वातावरणात लागवड केली जाते. भारतीय बाजारपेठेत जास्त मागणी असणारे आणि मोठ्या प्रमाणावर लागवड केले जाणारे हे मशरुम आहे. बटन मशरूमला सौम्य चव असून त्याच्या विशेष रचनेमुळे त्यापासून वेगवेगळे खाद्य पदार्थ केले जातात.

ऑयस्टर मशरूम (Pleurotus spp.) : ऑयस्टर मशरूमही भारतात लोकप्रिय आहे. ते पांढरे, गुलाबी आणि पिवळे अशा विविध रंगात उपलब्ध आहेत. ऑयस्टर मशरूमची लागवड व्यावसायिक आणि घरगुती दोन्ही पद्धतीने केली जाते. ऑयस्टर मशरूम पिकांचे अवशेष आणि विविध सब्सट्रेट्सवर वाढवता येतात.

शिताके मशरूम (Lentinula edodes): शिताके मशरूमची लागवड भारतातील काही प्रदेशांमध्ये केली जाते. हे मशरुम प्रसिद्ध नसले तरी त्यांच्या विशेष चवीसाठी लोकप्रिय आहेत.

मिल्की मशरूम (Calocybe indica): भारतातील स्थानिक, दुधाळ मशरूम त्यांच्या सौम्य चवसाठी लागवड करतात. त्यांच्याकडे एक विशिष्ट दुधाळ पांढरी टोपी आहे. मिल्की मशरूम भारतीय स्वयंपाकाच्या शैलीसाठी योग्य आहेत आणि त्यांच्या उच्च प्रथिने सामग्रीसाठी ओळखले जातात.

एनोकी मशरूम (Flammulina velutipes): लांब, पातळ देठ आणि लहान टोप्यांसह, एनोकी मशरूमची लागवड भारतात केली जाते. या मशरूमची सौम्य, किंचित फळाची चव आहे. एनोकी मशरूम बहुतेकदा सॅलड्स आणि फ्राईजमध्ये वापरतात.एनोकी मशरूमची लागवड लाकूड-आधारित सब्सट्रेट्ससह विविध सब्सट्रेटवर करता येते.

मोरेल मशरूम (Morchella spp.): मोरेल मशरूमच्या काही प्रजाती खाण्यायोग्य आहेत आणि त्यांच्या मातीच्या चवसाठी अत्यंत मौल्यवान आहेत. तथापि, सावधगिरी बाळगण्याचा सल्ला दिला जातो कारण काही मोरेल वाण योग्य प्रकारे तयार न केल्यास ते विषारी असू शकतात.

लिंगझी किंवा रेशी मशरूम (Ganoderma lucidum) : हे मशरूम पारंपारिक औषधांमध्ये वापरल्या जाते. लिंगझी मशरूम त्यांच्या आरोग्य फायद्यांसाठी देखील प्रसिद्ध आहे.

मशरूम खातांना नेहमी सावधगिरी बाळगली पाहिजे. काही जंगली मशरूम विषारी असू शकतात आणि प्राणघातक देखील असू शकतात. मशरूमच्या खाद्यतेबद्दल अनिश्चितता असल्यास, तज्ञांशी सल्लामसलत करणे किंवा बाजारात उपलब्ध असलेल्या लागवडीच्या वाणांवर अवलंबून राहणे केव्हाही चांगले असते.

मशरुमचे आरोग्याच्या दृष्टीने महत्व | Health benefits of mushrooms

अळिंबीत प्रथिने Proteins , खनिजद्रव्ये minerals आणि जीवनसत्त्वे vitamins भरपूर असतात.

मशरूममध्ये बीटा-ग्लुकन्स आणि स्टेरॉल संयुगे असतात जे कोलेस्टेरॉलची पातळी नियंत्रित करण्यास मदत करून हृदयाच्या आरोग्यासाठी योगदान देऊ शकतात.

अळिंबीतील प्रथिनांमध्ये शरीरवाढीसाठी आवश्यक त्या सर्व अमीनो आम्लांचा Amino acids समावेश असल्यामुळे ही प्रथिने भाजीपाल्यातील प्रथिनांपेक्षा उच्चप्रतीची आणि पचनास हलकी असतात.

तसेच मशरूममध्ये जीवाणू, ( bacteria) विषाणू ( virus) आणि बुरशी ( fungi) प्रतिकारक असलेली प्रथिने असतात.

मशरूममध्ये कॅलरी आणि चरबी कमी असतात, ज्यामुळे वजन व्यवस्थापन किंवा वजन कमी करू इच्छिणाऱ्यांसाठी ते एक पौष्टिक आणि भरणारे पर्याय बनतात.

मशरूम हे आवश्यक पोषक तत्वांचे चांगले स्त्रोत आहेत, ज्यात बी-व्हिटॅमिन (जसे की रायबोफ्लेविन, नियासिन आणि पॅन्टोथेनिक ऍसिड), खनिजे (सेलेनियम, तांबे आणि पोटॅशियम) आणि आहारातील फायबर यांचा समावेश होतो. जीवनसत्त्व बी, सी, डी सारख्या विपुलतेमुळे अळिंबी बेरीबेरी, ह्दयविकार, मधुमेह, मुडदूस इत्यादी रोगांवर गुणकारी ठरते.

अळिंबीच्या नियमित सेवनाने शर्करायुक्त पदार्थांचे पचन व्यवस्थित होते आणि रक्तवाहिन्यांचे आकुंचन कमी होते.

मशरूममध्ये प्रीबायोटिक फायबर असतात जे फायदेशीर आतड्यांतील बॅक्टेरियाच्या वाढीस समर्थन देतात. एकूण पाचन आरोग्यासाठी आतडे मायक्रोबायोटाचे निरोगी संतुलन राखणे महत्वाचे आहे.

तसेच अळिंबीतील फ़ोलिक ऍसिड ( folic acid), पेन्टोथेनिक pantothenic acid अशा उपयुक्त आम्लांमुळे त्वचेचे रोग निवारण्यास आणि हातापायांच्या तळव्यांची जळजळ कमी होण्यास मदत होते.

यासोबत अळिंबीतील कॅल्शियम ( calcium), फॉस्फोरस ( phosphorus) , पोटॅशियम ( potassium) , लोह ( iron) ही खनिज हाडे, दात, डोळे इत्यादी विकारांवर उपयुक्त ठरतात.

मशरूममध्ये सेलेनियम, एर्गोथिओनिन आणि ग्लूटाथिओन सारख्या विविध अँटिऑक्सिडंट्स असतात. अँटिऑक्सिडंट्स ऑक्सिडेटिव्ह तणावाचा सामना करण्यास मदत करतात आणि संपूर्ण आरोग्यासाठी योगदान देऊ शकतात.

विशेष म्हणजे अळिंबीमध्ये पिष्टमय पदार्थ ( carbohydrates) व शर्करा ( sugar) अत्यल्प असल्याने उच्च रक्तदाब ( high B.P.) असणार्‍यांना गुणकारी व आरोग्यवर्धक ठरते.

मशरूम कोणी खाऊ नये? | Who should not eat mushrooms?

जरी मशरूम बहुतेक लोकांसाठी सुरक्षित आणि पौष्टिक मानले जातात, परंतु काही विशिष्ट लोकांनी सावधगिरी बाळगली पाहिजे किंवा पूर्णपणे मशरूमचे सेवन टाळले पाहिजे. येथे काही लोकांचे गट आहेत ज्यांना मशरूम खाण्याबद्दल सावधगिरी बाळगण्याची आवश्यकता असू शकते.

मशरूमची ऍलर्जी असलेले लोक: काही व्यक्तींना मशरूमची ऍलर्जी असू शकते. ऍलर्जीच्या प्रतिक्रियांमध्ये खाज सुटणे आणि अंगावर पित्ताच्या गाठी येणे यासारख्या सौम्य लक्षणांपासून श्वास घेण्यास त्रास होणे आणि अनाफिलेक्सिस (anaphylaxis) यासारख्या गंभीर समस्या उद्भवू शकतात. मशरूमची ऍलर्जी असलेल्या लोकांना सर्व प्रकारचे मशरूम टाळावे.

बुरशीची संवेदनशीलता असलेल्या व्यक्ती (Sensitivity to Fungi): काही लोक बुरशी किंवा बुरशीसाठी संवेदनशील असू शकतात आणि ही संवेदनशीलता मशरूमपर्यंत वाढू शकते. संवेदनशीलतेच्या लक्षणांमध्ये पाचन समस्या, त्वचेच्या समस्या किंवा श्वसनाच्या लक्षणांचा समावेश असू शकतो.

पाचक संवेदनशीलता (Digestive Sensitivity) : मशरूम काही लोकांसाठी पचणे आव्हानात्मक असू शकते. इरिटेबल बोवेल सिंड्रोम (IBS) किंवा inflammatory bowel diseases (IBD) सारख्या काही पचनाच्या स्थिती असलेल्या लोकांना मशरूममुळे आणखी जास्त त्रास होऊ शकतो.

विशिष्ट औषधे घेत असलेल्या व्यक्ती: काही औषधे मशरूममध्ये आढळणाऱ्या संयुगांशी संवाद साधू शकतात. जसे की, अँटीकोआगुलंट औषधे घेत असलेल्या व्यक्तींनी व्हिटॅमिन के-युक्त मशरूमसह सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे.

मूत्रपिंडाच्या समस्या असलेले लोक: किडनीच्या समस्या असलेल्या लोकांनी काही प्रकारचे मशरूम खाण्याबाबत सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे.

संधिरोग असलेल्या व्यक्ती: मशरूममध्ये प्युरीन असते, जे यूरिक ऍसिडमध्ये मोडले जाऊ शकते. संधिरोगाने ग्रस्त असलेल्या व्यक्तींना, यूरिक ऍसिडच्या उच्च पातळीद्वारे वैशिष्ट्यीकृत स्थिती, विशिष्ट प्रकारच्या मशरूमसह उच्च-प्युरीनयुक्त पदार्थांचे सेवन कमी करणे आवश्यक असू शकते.

काही जंगली मशरूम विषारी असतात आणि त्यांचे सेवन केल्याने कुणाचाही गंभीर आजार किंवा मृत्यू देखील होऊ शकतो. मात्र जे मशरूम इतरांना सुरक्षित असतात त्या मशरूमचेही काही विशिष्ट लोकांना ऍलर्जी असू शकते किंवा सामान्य मशरूमही काहींना त्रासदायक ठरू शकतात. अशा लोकांनी मशरूमचे सेवन टाळले पाहिजे.

निष्कर्ष ( Conclusion)-

अळिबीमध्ये असलेल्या विविध औषधी गुणधर्मांमुळे प्रामुख्याने लठ्ठपणा ( obesity), उच्चरक्तदाब, ह्दयरोग ( cardiac disorder) , मधुमेह ( diabetes) , कर्करोग ( cancer) , इन्फ्ल्युएंझा, पोलिओ ( polio) , एडस् (AIDS), दमा ( asthma) , फुफ्फुसाचे विकार ( lungs disorder) , वंधत्व, विषाणूजन्य तसेच जिवाणूजन्य रोग प्रतिबंधास अगर उपचारास विशेष उपयोग होतो, म्हणून अळिंबीस हेल्थफूड असे म्हणतात.

माहिती संकलन-

- योगेश रमाकांत भोलाणे